ह. च 1... सही.” कि: ० गय 2 च.

अटकेपार

[ स्व्वतंत्र सामाजिक कादंबरी ] >म्ण्प्गठे श्री लोकव ठेखक--प्रो> नारायण सीताराम फडके, एम्‌. ए-

कह > र व्य न रि च "य ह, 1 क लकाकाश् ७... 7. ति. ५ व व 0000009 ;

कबल व ब

प्रकाशवह--गणेश मटरादेव आणि कंपनी € ०८ सदाशिव पेठ, पुर्णे दाहर

अ१0१७० 9७७७

विक

कंमत २॥ रुपये

| थणेश महादेव वीरकर . . “साहित्य-पेवक ' छापखाना, ६०८ सदाशिव पेठ, पुणे शहर | मार्च, १९३१

(या व पुढील आदृत्तींचे दृक्क प्रकाहकांकडे आहेत. ]

अनुक्रमणिका

"णक का १ मखमळीचे जुग्दान .... | २ श्रद्धाडयणणिप्रेमम ..... . _., व्र रे ' दादांचे चुकते कॉ बरोबर आहे? ... व ४ बालदानाचीं कडू फळें वा मिरी ५ भास | बळड हड गड

६ घाटमाथ्यावर दिसलेली व्यक्त . 2 ७ शुखकारक दःख 9 व्या र्व

८. मौनाक्षी ... या पी व ५ चंदनाची उदी क गता व १० शपथ घेतल्ठी--व मोडली! ___. वर ११ बापलेक आणि मायलेक 7 १२ त्राउरनिंगसाहेबानें घब्याळांत पाहिलें १

१२ एकदां बहरलेली; आज उन्मळलेली ! प्त १४ घाटांतला स्मपघात ... 1 म १५ पाहुणचारा ... पया 1 ह १६ जुनें पिस्तुल व नवी शांका ा १७ देवळांत आणि ससमुद्रकांटी ह १८. जीवित कीं स्वम्नमालिका ? शडे र १९ अकस्मात्‌ पंख गळले ... 4 %& २० उंबरढा ओलांडला ... ... ...

शप र : .चे. २५

श्‌ जा 1.

१9 २८ रर

वी

[२]

दुःखाचा कळप कॉ जेवट! कलहाचा इद्यारा ...

हशाठ व शेला त छोवाचा आधार ऱ््ा दादांना पत्र म

याकुब दिसला, पण--

दृष्टि आली कीं गेळी! ...

शूर्ते भंगली डी _वादळांत वल क्र _ अटकेपार ...

मित्रवर्य श्रीयुत बाबूराव पेंटर यांच्या कलागुणाइतकक्‍याच सुंदर गुग्परचीस अर्पण

प्रो. फडकेकृत पुस्तकें

चरिञ १, दादाभाई नाोराजां २. टेरन्स मक[स्वनी -] ब्हलंरा कादबऱ्या

१. अल्ला हो अकबर २. कुलाब्याची दांडी ३. जादुगार ४. दोलत ५. अटकेपार प्रबंध १. मानसोपचार २. मानसोन्नाति २, ससेततिनियमन ७ आजचे तरुण स्रीपुरुष ब त्यांजपुढील प्रश्न नाटक १. युंगान्तर इंग्रजी 1, 5९ !ाक]टा ॥ त 2. 755४०७००५४ 5. ॥॥ टा श्ा8 01 1105108 4. 8] 0 1.0ष्टा3

अटकेपार ----०५ %०---- प्रकरण ९ लें

किबा ती

मखमलळीच जुगदान

! हीं माणसांचे स्वभाव असे असतात कीं त्यांना रागवायला कोणतें ने निमित्त पुरेल तें सांगवत नाहीं, आणि त्यांचा राग उसळला कीं सिमल्यांतील घरें धरणीकंपाने हालावीं त्याप्रमाणें भोवतालच्या सजीव निर्जीव वस्तु हादरून जातात. * दि मॉर्निंग न्यूज पत्नाचे संपादक मिस्टर ब्राउनिंग अशा माणसांपेकीं होते. कामाचा उरक त्यांच्या स्वतःच्या अंगीं मनस्वी असल्याकारणाने, आणि एक अग्रगण्य व्तेमानपत्र आज तीस वर्षे उत्कृष्ट रीतीनें चालविल्याचा अभिमान त्यांच्या अंगीं मिनला असल्याकारणानें योजलेले काम मनाप्रमाणे झटपट होण्याच्या मार्गात कांही. अडचण आली कीं त्यांना रागाची ऊर्मे येई. टेबलावर सुठी आपटून टेबलावरच्या घंटेची स्प्रिंग मोडेपर्यंत ती पुनः पुन्हां वाजवून, घाबरून धांवतं येणाऱ्या पद्डेबाल्यांवर घोगऱ्या आवाजांत गुरगुरून आणि उपसंपादकांना, रिपोटेरांना, छपाईंखात्यांतल्या लोकांना बोलावून आणून त्यांच्यावर हंजार हुकुमांचा गोळीबार करून ते साऱ्या ऑफिसची इमारत हालवून सोडीत. अश्या वेळीं त्यांच्या कपाळावर ज्या दाट आंठ्या पडत त्यां- वरून त्यांच्या ऑफिसांतील मंडळी आपआपसांत हलक्‍या आवाजानें चचा करतांना ब्राउनिंगच्याऐवजीं मिस्टर ' फ्राउनिंग) या टोपणनांवानें त्यांचा उल्लेख करीत. आणि रागाच्या वेळीं त्राउनिंगसाहेब चिरोटाचे भपकारे वेगावेगानें सोडीत त्यांवरून उपसंपादकांतील कांहीं वात्रट मंडळी त्यांना ज्वालामुखीची

2 अटकेपार [ प्रकरण

प बहखब वाय

केळल्यावर साऱ्या विनोदी कोट्या विसरून जाऊन त्या रागाचें शमन लवकर कोणत्या मार्गानें होईल या विवंचनेनें सर्वांची तारांबळ उडून जाई.

त्या दिवशीं असेंच झालें, क्रॉफर्ड मार्केटजवळच्या मदीना हॉटेलला अक- राच्या सुमारास एकाएकीं आग लागल्याची बातमी कळतांच ब्राउनिंगसाहेबाचा दुंगा सुरू झाला. प्रत्येक बातमी आपल्या पत्रांत सर्वात आधीं आणि सर्वांत सविस्तर आली पाहिजे असा त्याचा मोठा कटाक्ष असे; व हे साध्य होण्यासाठी तो स्वतः खर्चाची. पर्वा.करीत नसे, आणि आपल्या नोकरांनी प्राणांचीदेखील पर्वा करतां कामा नये असें त्याचें म्हणणें असे. मदीना हॉटेलमधील आगीची बातमी कळल्याबरोबर त्या आगींत आतां किती बिचारे जीव दग्ध होतील असें भ्राउनिंगसाहेबाच्या मनांत येण्याऐवजी आगीची ऐन वित्तंबातमी सगळ्यांत आधीं आपल्या आवडत्या न्यूज ' मध्यें येईल कीं नाहीं ही थिताच त्याच्या मनांत एकदम उभी राहिली व त्याच्या जिवाची आटापीट सुरू झाली. रेबला- वरची घंटा त्यानें इतक्या निदेयपर्णे दाबली को, कसाबाच्या सुरीच्या पहिल्या स्पशोबरोबर मेंढराने * ब्यया55५? असा ठांबलचक विलाप काढावा त्या- प्रमाणें घंटेंतून * घर॑र॑र॑ 5५ ' असा गुद्मरळेला आवाज किती वेळ तरी निघत राहिला. दाराजवळचा पद्ठेवाला भपापा; तंबाखूची चिमूट घशांत टाकायच्या

“ घुद्व्वाला | ” द्द | साब "8": र्ट देखो र्ध र १9 ॥, सुधीरको बुलाव-- “ हां साब ” ट्ट जलदी--- श्र्शि “ हं साब ” असें म्हणून पट्धेवाला धांवठा.

१ लें] मखमर्लाचं जुगदान जे बबन एर धिस तो जाऊन पुरें मिनिट झालें नसेल

चै इसरा पक्व्वाला धांवून आंत आला. “ पह्ष्वाला---

:

तोंच ब्राउनिंगसाहेबानें घंटा पुन्हां दाबली

ड्ट साब. 2 “ देखो, फोटोडिपार्टमेंट्े दाडो. ओर मेथ्यूजको बुलाव---? ट्ट 08". साब. हट जलदी- लक शै शर

“ साब ” असें म्हणून दुसरा पट्रेवाला धांवला,

तोंच पहिला परत येऊन साहेबासमोर उभा राहिला, सोडीत साहेबाने विचारलें, ।

“ सुधीर किदर हय 2

पद्वेवाल्याने भीतभीत म्हटलें,

ं साब---सुधीरसाब--नहीं हय उद्र--?

“ क्य॑ 2--नहीं 2-२? असा उद्गार काढीत त्राउनिंगसाहेबानें टेबलावर सुष्टिप्रहार केला; संपादक-कचेरींतील सारे लोक आपापल्या घरट्यांत चोंचीला

चिरोटांतून धूज्रवलयें

व देखो, एडिटसे-रूममें सुधीर नह ं--बाकी कोन हय १----२?

. पज्व्वाल्यानें साहेबाच्या तोंडचे तें वाक्य हजारदां ऐकले होतें. 'सुधीरके जसे एकभी नहीं ! हें साहेबाचें ठरीव वाक्‍य होतें; आणि तें पुन: पुन्हां कानीं पडावें असें सुधीरचंद्रावरील प्रेमामुळे याच पद्व्वाल्याला नव्हे तर साऱ्याच

टॅ अटकेपार [ प्रकरण

पद्वेवाल्यांना वाटत असे. त्यामुळें तें आवडतें वाक्य ऐकतांच पद्वेवाला म्हणाला,

“ हं साब.”

साहेबाने [किंचित्‌ चपापून त्याच्याकडे पाहिलें व म्हटलें

“ एक भी नहीं, एक भी नहीं ! पर पट्चेवाला--

“ हं साब.”

“ देखो, काम तो बिलकुल अजट हय--देखो, डेव्हिडको भेज दो.”

दट हां सांब १2

तो पश्च्वाला गेळा तोंच बोलावल्याप्रमाणे फोटोखात्यावरील मुख्य मेथ्यूज- साहेब आंत आला

त्याच्याकडे वर पाहून साहेब म्हणाला

“ 1,007 ॥७'७, 1180075, (७९९७ 1116 8 36 1511015

10९. ७ ७७७ 010१186017 भाव एपा 980 फऊ 9 187 [01000श"80358. श९ पड 08 11050 11 ॥॥९ गटात फां ॥७७॥. 1,007 5७8७", श1) १०प ?” (हें पहा, मेथ्यूज, मदीना होटिल- मध्यें आग लागली आहे. तेथें ताबडतोब जाऊन आगीचे थोडे फोटो घेऊन ये. आपल्या पत्रांत साऱ्यांच्या आधीं आले पाहिजेत, समजलास १ आटप.)

“ ७७७ 917 ” असें म्हणून मथ्यूज गडबडीने गेला

साहेबाने एकामागोमाग दोनचार चिरोटा'चे भपकारे सोडले व कांहीं तांतडी- चीं प्रफें टेबलावर येऊन पडलीं होतीं तीं हातीं घेतलीं

तितक्‍्यांत डेव्हिड आला व तें पाहून प्रुफे दूर करून साहेब इंग्रजींत म्हणाला

“ डेव्हिड, एक महत्त्वाचं काम आहे.”

“ सांगा साहेब.”

“ मदीना हाटेलमध्यें आग लागली आहे. तिची बित्तंत्रतमी आणायची आहे.”

डु हं. ११

“ हु काय १--गोष्ट सांगतों आहें कीं काय तुला १ ”

डेव्हिड स्वस्थ उभा राहिला; व तें पाहून अधिकच चिडून साहेब म्हणाला, __ “अरे उभा काय राहिलास खांबासारखा १--च--च्‌ !--या वळीं सुधीर भंसता तर--”

१ ळें] भरखमलीचचे जनुगदान ७

तितक्यांत साहेबाच्या टेबलावरच्या टेलिफोनची घंटा खणखणून वाजली. साहेबाने ध्वनियंत्र उचळून कानातोंडाला लावलें व जरा रुष्ट स्वरांत विचारलें,

“ हुलो !--कोण £ सुधीर १--()13 ! हें बघ, ताबडतोब मदीना हॉटेलमध्ये जा--तिथं--आं ६ काय म्हणतोस १--तिथनंच बोलतो आहेस ? हाः हाः हाः ! गुलामा !--हं १--हं १--अच्छा अच्छा ! आणतो आहेस ना सारी बातमी १ ठीक !--शाबास ! वाट पहातों आहें! हः हः ! 1)097 01१ ७०५१!”

असे उद्गार काढीत साहेबाने ध्वनियत्र जागच्या जागीं ठेवलें. डेव्हिडला परत आपल्या जागीं जावयास सांगितलें व॒ प्रुफावरून नजर टाकण्यास प्रारंभ करून चिरोटाचा एक सावकाश, मजेदार झुरका ओढला. जणुं उकळीला आलेलें पाणी एकदम थंड झालें; उसळलेला ज्वालामुखी निवाला; आकाकहांतील गड- गडाट बंद पडून वादळ विरून गेलें. आतां पान खावयास हरकत नाहीं असें वाटून बाहेरच्या पद्ेवाल्यानें तें खा्धें व तंबाकूची चिमूट तोंडांत सोडीत सुधीरचंद्रास धन्यवाद दिले.

ज्या सुधीरचंद्राच्या टेलिफोनमधील निरोपाचा ब्ाउनिंगसाहेबावर येवढा परिणाम झाला तो सुधीरवंद्र या वळीं मदीना हॉटेलमधील कछोळांत उभा होता.

सदाशिव गल्ठींतील कोपऱ्यावरच्या लहानश्या बंगलीवजा घरांतून तो रोजच्या- प्रमाणे त्या दिवशींहि जेवण करून वेळेवर निघाला होता. पण रोजच्याप्रमाणें गिरगांव'च्या बाजूची टॅम गांठण्याऐवजीं सँढस्ट रोडकडील टॅमने जावयाचे त्यानें ठरविलें. जेवत असतां शंभुरावांनीं--त्याच्या वडिलांनीं--सहज म्हटलें होतें,--

“< अरे, एखादं चांगलं हरिणाजिन मिळालं तर बघ रे. संध्येच्या वेळेस मी घेतों तें आतां अगदीं फाटत आलं आहे, मिळेल कां”

“ हो !--संध्याकाळीं घेऊन येतों.”

द्द र्ते कुठून 2 १2

“ आम'चा हेद्र आहे ना ” असें उत्तर सुधीरच्या अगदीं तोंडावर आलें होतें, पण वळींच सुविचार सुचून त्यानें तें ओंठापासून परतविळें. हरिणाजिन हवें म्हणताच सुधीरनें तें आणावें या विचाराने आपल्या दादांना जितका आनंद होईल, तितकाच तें हक्काने मागून उचळून आणण्याइतका सुधीरचा व एका श्रीमंत, मृगयाप्रिय मुसलमानाचा ख्रेह असावा या विचाराने त्यांना विषाद

द अटकेपारा [ प्रकरण लक तता सिडी वाटेल हें सुधीरला पक्के माहीत होतें. म्हणून ओंठाशीं आलेले शब्द परतवून तो नुसतें म्हणाला,

“ मिळेल, आणतों संध्याकाळीं.”

ऑफिसांत जातांजातांच हेदरला भेटून.हरिणाजिनाबद्दल सांगावें म्हणजे संध्या- काळीं परत यायच्या वेळीं त्याच्याकडे जाऊन तें आणतां येईल, असा वि-चार करून माकेटच्या बाजूची ट्रॅम आज सुधीरनें गांठली. मार्केटच्या पश्चिम बाजूस अं निरुंद गल्ल्यांचें जाळे पसरलेले आहे त्यांतील एका गल्लींत हैदरचें काडतुसे, बंदुका वगेरेंचें दुकान होतें; व इकानच्या'च *मागच्या बाजूस त्याचें रहाते घर होतें. सुधीरला हैदरच्या घरांत शिरायला सदर परवाना असे. त्याप्रमाणे तो घरांत शिरला, हरिणाजिनाविषयीं त्यानें हेदरला सांगितलें, व ते दोघे इतर गोष्टी बोलत सहज आणखी दोन मिनिटे उभे राहिळे. इतक्यांत हैदरचा एक नोकर धांपा टाकीत आला व मदीना हॉटेलमध्ये आग लागल्याची बातमी त्यानें सांगितली. ती ऐकतांच सर्वांच्या आधी सुधीर तेथून धांवला. हरणाचा वास लागतांच पारधी कुत्र्याने झांप टाकून धांवावें त्याभरमाणें तो तडक गेला तो एकदम मदीना हॉटेलच्या मुख्य दरवाजांत जाऊन थडकला. त्यानें आधीं कशीबशी टेलिफोनची छोटी खोली गांठली व तेथून श्राउनिंगसाहेबास वर्दा दिली कीं मदीना इंटिलमधील आगीची बातमी आपण आणीत आहोंत. त्याच्या त्या आश्वासनानें साहेबाच्या घांदलीच्या भडकू पहाणाऱ्या ज्वाळा कशा एकदम शान्त झाल्या तें वाचकांना समजलेच आहे.

टेलिफोन हातावेगळा करून सुधीरनें परत हॉटेलच्या फरसबंदी बोळकंडींत पाळऴ टाकलें तों तेथें कोण कड़ोळ उसळला होता. आग वास्तविक मोठी नव्हती. वरच्या मजल्यावरच्या २१ नंबरच्या खोलीनेंच काय तो पुरता पेट घेतळा होता. पण तेवढ्याने होटेलांतील सारीच पाहुणेमंडळी घाबरून गेली होती, आणि त्यांच्या इतस्ततः धांवण्यापळण्याचा व ओरडण्याचा जेवढा गोंगाट होत होता तितकाच हॉटेलची व्यवस्थापकमंडळी मोठमोठ्या आरोग्यांनी त्यांना शान्त कडं पहात होती त्याचा होत होता. त्याच धांवपळींत आग विझविण्यासाठी आलेल्या डगलेवाल्या व शिरस्राणवाल्या शिपायांच्या हाल- चालीची भर पडली होती. त्यांचे एकमेकाला मिळणारे इशारे, त्यांच्या बुटांचे न्नाड खाड आवाज, पाण्याच्या अजस्र नळ्या ओढल्या गेल्या कीं होणारा खर-

१ लें] मस्वमलीचं जुगदान ७ खराट आणि त्यांतून पाण्याचे झोत सुटतांच ऐकूं येणारा फवारा या सवे शिस्तज्ञीर घांदलीचें इतर बेशिस्त धांवपळींत विलक्षण मिश्रण झालें होतें सुधीरनें त्या देखाव्याकडे थोडा वेळ पाहिलें. तेथें फारसे उभे रहायचें त्याच्या मनांत नव्हतें. जी नंबर २१ ची खोली पेटली होती त्या खोलींत जातां आलें तर पहायचा त्याचा बेत होता, आणि तसं करण्यांत अडथळे काय काय येतील व' त्यांचे निवारण कसें करतां येईल यांचा विचार करीत तो थबकून उभा होता.

इतक्यांत उजव्या हाताला पलीकडे हॉटेलच्या मनेजरचे टेबरु होतें तिकडे त्याचें लक्ष वेधले. तें तसें वेधण्याचें कारण येवढेंच कीं कोणावर तरी रागावून चिडून बोलल्यासारखे मॅनेजरचे शब्द त्याच्या कानीं आले. त्याने वळून पाहिलें तों त्रासल्यासारखे हातवारे करून हिंदुस्थानी भाषेंत मॅनेजर म्हणत होता,

“ अरे ग्रहस्था, माफ कर ना ! इथं आगीचा डोंब उसळलेला, अन्‌ तुझी हॉटेल सोडून जायची याच वेळीं मिजास लागली ! पण मी कठं आतां तुझं बिळ तयार करीत बसूं १--मेहेरबानी कर अन्‌ संध्याकाळीं जा. वाटर तर तंवर रहाशील त्याचे पैसे आम्हांला देऊं नकोस, मग तर झालं १-- हं, जा, जा ! मेहेरबानी ! ”

ज्या ग्रहस्थाला उद्देशून मनेजर याप्रमाणें बोलला तो एक उण्यापुर्‍्या उंचीचा विप्पाड मुसलमान होता. त्याचा बांधा एखाद्या पेलवानाला साजेसा होता; व मॅनेजरशीं आवेशाने बोलतांना त्याचा उजवा हात पुढें झाला होता त्याकडे सुधीरची नजर जातांच राकट कामाने कसलेल्या हातासारखा तो त्याला वाटला. पण त्या माणसाचा पेहराव तर उंची दिसत होता. त्याचें कमरेला कसलेले चौकट्याचौकट्यांचें वस्न तलम रेशमी होतें, त्याच्या पायांतील चढावाची किनार कलाबतूने खुलवढेली होती आणि त्याच्या डोक्यावरची अगदीं टाचकी एखाद्या वाटीसारखी लहानशी टोपी तर फारच मूल्यवान दिसत होती. या विरोधामुळें त्या ग्रहस्थाबद्दद अधिकच कुतूहल वाटून सुधीर हळूच सरकून त्याच्या पाठीशींच जवळ जवळ उभा राहिला,

तो ग्रहस्थ रागाने मॅनेजरला हिंदस्थानींत म्हणत होता,

- “ तुझ्या आगीचं मला काय सांगतोस १--मला माझीं कामं आहेत--मला ताबडतोब जायलाच पाहिजे !--आग नाहीं आगीचा बाप झाला म्हणून मी इथंच राह्यलं पाहिजे हें खूप आहे--”

टं अटकेपार [ प्रकरण

“१२ ८ %//११/५१%. ५ हरी च त पी

त्याचें तें हिंदुस्थानी बोलणें व बोलतांना निघणारे विचित्र हेळ ऐकतांच हा मास मुसलमानी असला तरी उत्तरहिंदुस्थानचा नसून आपल्या हेदरसारखाच पश्चिम किनाऱ्याच्या मुलखांतळा असला पाहिजे ही कल्पना सुधीरच्या मनांत आली. त्यामुळें त्या माणसाकडे अधिकच जिज्ञासेनें तो पाहूं लागला,

तो ग्रहस्थ पुढें मॅनेजरला म्हणाला,

“ हें माझं सामान माझ्या खोलींतून मी घेऊन आलों आहें. मला गेलं हे पाहिजेच. माझा हिशोब तुला सांगायचा आहे कीं नाहीं, बोल.”

मनेजरनें संतापाने टेबलावरच्या लठ्ठ लठ्ठ वह्यांवर हात आपटले व म्हट्लं

“ छान ! छान ! हॉटेलमध्ये आग उसळली आहे अन्‌ भॅनेजरनं आंकडे मोडायचे ! हः ! माहीत नाहीं मला तुझा हिशोब-- ”

“ अच्छा !-माहीत नाहीं तर कुछ फिकीर नहीं. हे पेसे मी देऊन जातों. चार दिवसांचा हिशोब यापेक्षां अधिक होणं शक्‍य नाहीं. संभाळ हे पेसे. मी जातों ! ”

इतकें बोळून त्या ग्रहस्थानें दहा रुपयांच्या पांच नोटा टेबलावर टाकल्या, आणि हातांतील बॅग सरसावून गर्दीतून वाट काढीत भराभर जाऊन तो दोनतीन मिनिटांत दिसेनासा झाला.

मॅनेजर आश्चर्यचकित होऊन त्या अहश्य होणाऱ्या विचित्र गरहस्थाकडे पहात राहिला. सुधीरनें वळून मॅनेजरकडे पाहिळें व ' तुला आश्चर्य वाटणं साहजिक आहे ? असा अभिप्राय नजरेनें व्यक्त केला. त्यामुळें मॅनेजर सुधीरकडे पहात खांदे उडवून म्हणाला, |

“ देखोजी !--कैसे अजीब आदमी !-._”

सुधीर जवळ सरकला व त्यानें ऐटबाज हिंदुस्थानींत विचारलें,

“ कितव्या खोलींत होती ही स्वारी ? ”

“ नंबर वीस, आग लागली तिच्या ठगतच. ”

ड्द हं 2:25 >

सुधीरचा हा उद्गार अशा कांही स्वराने निघाला की “मग या गृह्स्थाचा आणि आगीचा कांहीं तरी संवंध असला पाहिजे व त्यासुळेंच ताबडतोब हॉॅटिळ सोडून जायचा त्याने अद्वहास केला.?' असा विचार जणुं त्याच्या मनांत आला होता, त्यानें पुढे विचारलें,

१ लें] मखमलीचे जुगदान ९

“ही स्वारी आली कुठून ९ ”

“ कुणास ठाऊक । ”

“ केव्हां आली तें तर सांगतां येईल?

“ हो. जुम्मेवारी--चार दिवसांपूर्वी--हो, मळा नक्की आठवतं आहे. नंबर २१ मधला पॅसेंजर अन्‌ ही स्वारी एकाच दिवशी आली----

“हुं हं2 ” असें स्वगत पण अधैवट मोठ्याने उठ्गारत सुधीर तेथून एक- दम जो गेला तो वरच्या मजल्यावरच्या २१ नंबरच्या खोलीकडे.

त्याच्या त्या “ हं हे ६ ” या सूचक उद्गाराच मॅनेजरला जरा नवल वाटलें. पण एक तर नवलाच्या लहान सहान उद्गारांचा विचार करीत बसण्यासारखी ती वेळ नव्हती, आणि शिवाय असला विचार करण्याइतका मेंदूचा भरणा मॅनेजर लोकांच्याजवळ असणें सोईचें नसतें. त्यामुळें त्या मॅनेजरने टेबलावरच्या नोटा खिश्ांत घातल्या, आणि आगीच्या त्या संकटाच्या वेळीं शिस्त व शान्तता राखण्याच्या हेतूनें धांदळ व ओरडा करण्यांत. हॉटेलच्या लोकांचा जो कळप त्या वेळीं गुंतला होता त्यांत तो घाईघाईने सामील झाला.

सुधीर'चंद्र २१ नंबरच्या खोलीपाशीं पोंचढा ते व्हां तेथें त्याला लोकांची गर्दी दिसली नाहीं. आग विझविणाऱ्या लोकांनीं ती खोली पुरती थंड, सचेल करून टाकून दुसर्‍या कोठें क्रिंचित्‌ धूर निघत असल्यास तेथें पाण्याचा मारा करण्यासाठीं आपला मोचा वळवला होता. खोलीच्या दाराशी आग विझ- विणार्‍्यांपैकीं एक डगलेवाला भेटला त्यानें सुधीरत्त्र येवढें मात्र सांगितलें कीं, २१ नंबरच्या खोलींत आगीनें मेलेल्या एका माणसाचे प्रेत सांपडलें होतें.

* खरं ६ ” खेदयुक्त विस्मयानें सुधीर म्हणाला.

“ हो. बिचारा म्हणे चारच दिवसांपूर्वी कुठून दूरच्या मुलखांतून मुंबईस आला होता, अन्‌ दोन दिवसांनीं जाणार होता परत---?

“ हु ६--अउरेरे !--?” असा उदार काढीत असतां सुधीरच्या मनांत मधघांच्या त्या सुसलमान ग्रहस्थाची कल्पना आल्यावांचून राहिली नाहीं.

तो डगलेवाला दिपाई तेथें फार वेळ उभा राहिला नाहीं. तो गेल्यावर सुधीरनें दोन घटकांपूर्वी ज्या स्थळाला २१ नंबरची खोली हें नांव होतें तेथें आंत पाऊल टाकलें. त्याच खोलींत प्रथम आग दिसली व भडकली म्हणून पाण्याचा प्रचंड वर्षाव तेर्थे करण्यांत आला होता. पण विनाशकझक्ति म्हणून

१८ अटकेपार. [ प्रकरण डिड याळ ळयीय कक पहा तात अभीने आणि संरक्षणार्थ म्हणून पाण्यानें--दोहींनीं मिळून एकंदरींत खोडीचा

पुरता विध्वेसच करून टाकला होता. शिवाय आग पसरू नथे म्हणून पेटलेल्या खिडक्या, दारें वगैरे लांकडी काम कुऱ्हाडीने भराभर तोडून टाकण्यांत आलें होतें. त्यामुळें सुधीरने इकडे तिकडे दृष्टि टाकली तों गुडघा गुडघा पाण्याची तळीं, जळून काळतोंख्या झालेल्या भिंती, कोळशाचें रूप घेतलेले व ठिन्न- विच्छिन्न होऊन पडलेले लांकडी काम, आणि घाईत इतस्ततः फेकले गेलेले व आतां कोठें पाण्यांत तरंगणारे तर कोठें जळकट लांकडाच्या व मातीच्या ढिगा- वर चिकटलेले कागदाचे तुकडे आणि कपड्यांच्या धांदोट्या, याशिवाय त्याला कांहीं दिसेना. तो क्षणभर तेथें उभा राहिला व तेवढ्यांत या आगीबहल आपल्या वतेमानपत्रांत कसा कसा मजकूर लिहावा त्याची त्यानें मनाशी जुळवणी केली.

तो तसा उभा होता इतक्यांत उन्हाची रखरखीत तिरीप कोंपर्‍्यांतल्या पाणतळ्यावर पडून कांहीं तरी चमकल्यासारखें त्याला वाटलें.

चटकन पुढें होऊन त्यानें वांकून पाहिलें तों सुमारें दीड वीत लांबीचे कव्या- रीचें रिकामें घर तेथें पडलें होतें तें उन्हांत चमकत होतें.

सुधीरनें तें उचळून हातांत घेऊन न्याहाळून पाहिलें. त्या घराचा घाट फारच सुंदर होता; आणि त्यावर उंची मखमलीचें आवरण असून कलाबतूर्ने कांहीं उदे अक्षरें, दोन व्यत्यस्त तरवारी आणि मधोमध चेद्रकोर अशी एक लहा- नशी पण अतिडाय सुबक निज्याणी काढली होती.

सुधीरनें क्षणभर त्याकडे अत्यंत जिज्ञासेनें पाहिळें व मग तें घर झटकन खिशांत घाळून तो मनाशी म्हणाला,

“ घर सांपडल तशी कठ्यारहि कदाचित्‌ सांपडेल अन्‌ मग माझी शेका---”

असें कांद्दींसें पुटपुटत त्यानें घुंडाळायला प्रारंभ केला.

पण कितीहि धुंडाळलें तरी त्याची इच्छा पूर्ण होईना.

कट्यारीच्याऐवजीं दुसरीच एक वस्तू मात्र त्याला शेवटीं सांपडली.

तें एक मखमलीचें जुगदान होतें !

घुळींत पडल्यामुळें तें मळलें होते. पण सुधीरनें तें झटकतांच मखमलीचा काळाभोर रंग खुळून दिसूं लागला. एखाद्या लहानशा बटव्यासारखें तें जुग- दान होते, व त्याच्या सुलट बाजूवर नारळाच्या झाडाची आकृति कशिद्यानें

१०४८१५४४१५ १४७१

१] मखमलीचे जुगदान की

"५.//१..४१५../% » ६ “९१-०/१.८१. ०१.०. ८.” “€१-"४६-//%.१./”%.”१६ १-५१९.८४५ “५ “५ _/ €"४..”"५./१९./ ९८” ५८ *.

काढली होती ती.फारच आकर्षैक होती. त्या नारळाच्या झाडाखाली उर्द अक्षरें होतीं तीं सुधीरनें मोठ्या प्रयत्नाने लावून वाचलीं, तेव्हां “ मरियम्‌ ' असें कोणा तरी ख्रीचें तें नांव असावें असें त्याला वाटलें. त्यानें जुगदान उघडलें तों आंत तोंडाला लावायची पावडर, एक लहानसा कंगवा आणि आरसा दिसला. दोनचार छापील नांवाची छोटीं कार्डेहि त्यांत होतीं. त्या सर्वांवर ॥॥185 1510 (५४५७1 (0101911926

€*/८९./४ €£४.५%..८०५_”१.५/५./७१५ "*.८0१.”/९./””%, “0५.७”, -“१५५/९१.०५.”५-./११.५/१९-/५..११५७/ ५.

असा मजकूर छापला होता.

सुधीरने जुगदानांतल्या वस्तू पुनः पुन्हां पाहिल्या. जुगदानावरील नार- ळाच्या झाडाचें मोहक चित्र तर कितीदां निरखिलें तरी त्याची तृप्ति होईना; आणि जुगदानावरचें “ मरियम्‌ ' हें मुसलमानी नांव व आंतील काडोवर मेरी हें खिस्ती नांव यांतील विरोधानें त्याच्या मनाला मोठा चटका लावला. कट्यारी- च्या घराचे वाटलें नाहीं इतकें त्याला त्या मखमली जुगदानाचें नवल वाटलें.

तें खिश्यांत घाळून त्वरेने जिना उतरून तो खालीं गेला व आतां विरळ होत चाललेल्या गर्दीतून त्यानें गाट काढली. त्या वेळी त्याच्या मनांत काय विचार चालले होते तें सांगणें कठीण आहे. क्रॉफड मा्केटपाशीं टॅम गांठून तो तींत बसला तेव्हां तो मनाशीं म्हणाला,

“ या प्रकारांत गूढ तर खचित आहे--ब्राउनिंगसाहेब खूष होईल----?”

प्रकरण २ रॅ.

श्रद्धा आणि प्रेम

य) म टि

> म सऱया दिवशीं मार्निंग न्यूज ? मध्यें मदीना होटेलांतील

न 7 कु ह. आगीच्या बातमीचे जें दोन कॉलमी वणेन प्रसिद्ध झालें

अ ४, त्याच्या शिरोभागी मोठ्या जाड टाइपांत ओळी होत्या च्य १८ 09४४० त्या अशा:---

क > न मदीना हटिलमधील आगण !

आगीचे कारण माहीत नाकी

आगीच्या बुडाशी गूढ रहस्य !

शेवटचा मथळा वाचून प्रत्येक वाचक साहजिकपर्णेंच अतिशय उत्सुकतेने सबंध मजकूर वाचून काढी, पण तो सगळा वाचल्यावर सूचित गूढ रहस्याबद्दल बातमींत कसलाच अधिक खुलासा नसल्याचे त्याला आढळून येई. त्या बात- मींत शेवटीं इतकेंच म्हटलें होतें कीं,

“या आगीचे कारण साधेसुधे नसून या प्रकाराच्या बुडाशी कांहीं तरी गूढ रहस्य आहे असा आमच्या खास बातमीदाराचा पक्का तक आहे. अर्थात तें रहस्य काय आहे तें आजच आम्हांला सांगतां येत नाहीं. त्यासंबंधाची साद्यंत माहिती मिळविण्याचे आमचे प्रयत्न चाळू आहेत; व आमच्या हातीं पुरेशी माहिती येतांच व ती प्रसिद्ध करण्यास हरकत नाहीं असें वाटतांच आम्ही ती आमच्या वाचकांस सादर करूं.” या मोघम आश्वासनानें वाचकांची तृप्ति होणें कठीणच होतें; व अतृप्ति-

वाचक कांहीं उदार काहून हातांतळा अंक एखाद्या वाचकाने दूर टाकला तर तें साहजिकच होतें. |

अद्धा आणि प्रेम १३

0000000000 0000001000

निदान चौपाटीवरील एका तीन मजली इमारतींत शेवटच्या मजल्यावर एका खोलींत ईझीचेअरवर पडलेल्या एका वाचकाने तरी तसा उद्गार काढला खरा.

“ चं: ! माहीत आहे ही वतेमानपत्नी ठराविक गरम थाप !---”

असं म्हणून शेजारच्या बैठ्या तिवईवर त्या वाचकाने मॉनिंग न्यूजचा अंक टाकून दिला.

या ग्रहस्थाच्या चेहऱ्याकडे व वणोकडे पहातां तो दक्षिणींच नव्हे तर ब्राह्मण असला पाहिजे असें वाटण्यासारखे होतें. पण त्याचा पोषाख, त्याची हालचाल, त्या खोठींतल्या सामानाची मांडणी हीं सारीं अस्सल पाश्चात्य पद्धतीचीं दिसत होतीं. रुंद जांभळ्या पट्ट्यांच्या कापडाची सैल्शी तुमान व कोरवजा खमीस त्याच्या अंगांत होता. पायांत पारशी चालीच्या चपला होत्या. त्यानें नुकतीच दाढी केली होती त्या वेळचा साबणाचा फेंस त्याच्या कानाच्या पाळ्यांत व गळ्या- वरहि एकदोन ठिकाणीं दिसत होता. हजामतीच्या वेळीं त्यानें कसळें तरी सुवासिक द्रव्य आपल्या टक्कल पडूं छागलेल्या डोक्यावर शिंपडले होतें ते खोलीभर दरवळळें होतें, व सत्संगतीनं ईिंडलें म्हणजे कोठेंहि प्रवेश मिळतो, हा न्याय ओळखूनच कों काय त्याच्या हातांतील प्रज्ज्वलित सिगारेटचा दर्षेहि त्यांत मिसळला होता. आरामखुर्चीवर पडून ज्या तर्‍हेनें त्याने डाव्यावर उजवा पाय चढविला होता त्या तर्‍्हेवरूनहि या गृहस्थाच्या अंगीं मुरळेले रीतरिवाज ब्राम्हणी नाहींत असें ध्यानांत येण्यासारखे होतें. खोलींत मध्यभागीं मांडलेले वतुलाकार सुबक टेबल, त्यावरील वक्न आणि पुष्पपात्नरांतील ताजीं, मोहक फुलें, जमिनीवरचा साधा रुजामा व मध्येंच पण योजकतेनें अंथरलेळे तीनचार छोटे छोटे गालिचे, आणि ससुद्राकडच्या दोन खिडक्यांना लावलेले व वाऱ्याने झुलणारे साघे पण आकषेक पडदे--यांवरूनद्दि त्याची रहाणी पाश्चात्य तऱ्हेची असावी हें उघड होत होतें. प्रकाशाची दिशा साधून एक मोठा चित्रफलक मांडलेला होता, आणि तेथेंच शेजारीं दोन पुरीं झालेलीं चित्रें स्टँडवर मांडलेलीं दिसत होतीं.

आपण एका चित्रकाराच्या घरांत शिरलो आद्दोंत हें उघडच आहे.

तो पहा तो ग्रहस्थ मॉर्निंग न्यूजचा अंक ठेवून उठला.

घराच्या आंतल्या भागाकडे जाण्यासाठी जें दार होतें त्या दारांत जाऊन त्यानें हांक मारली,

“< सकोना ! सकीना 5५! ”

१४ अटकेपार [ प्रकरण

दोनतीन खोल्यांपलीकडे व छानग्रहांत बकेटाचा आवाज होत होता.

“ सकीना ५५! ”

एकदम बकेट दूर सरकविल्याचा आवाज झाला, पाण्याची तोटी बंद केली गेली व

“हांहां$!”

असें न्लीचें उत्तर ऐकूं आलें. उत्तरापाठोपाठ ती ख्रीहि आली.

सकोनाची रूपसंपदा असामान्य होती हें तिला पहातांक्षणीं पटण्यासारखे होतें. ती भरल्या अंगाची व उंच होती. तिचा चेहरा किंचित्‌ लांबट होता, नाक निर्दोष नव्हतें पण त्याची ठेवण मोहक होती, डोळे मध्यम मोठे पण अत्यंत तेजस्वी व पिंगट होते, जिव्हणी अशी होती कीं त्यावरून भोळा व प्रेमळ स्वभाव व्यक्त व्हाव्रा आणि केंस लांब सडक नव्हते पण कुरळे कुरळे होते. खत्रानग्रहांतून काम ठेवून लगबगीने आल्यामुळें तिचीं वक्षःस्थलें हाळत होतीं, वस्त्रें अधेवट भिजल्यामुळें कृशकटि रेखून दिसत होती आणि तोंडा- वरहि पाण्याचे ओघळ ठिबकत होते.

सकोना आली ती कपाळावरचे पाणी पुशीत व हंसत उभी राहिली आणि बोलण्याऐवजीं केवळ आपल्या भुवयांच्या सहाय्यानें तिनें विचारलें,

“ काय १”

तिचा तो मोहक भाव पाहून ग्रहस्थ हंसला. त्यानें हात पुढें करून तिच्या गालावरचे थेंब पुसण्यासहि कमी केलें नाहीं व त्यानें तसें करतांना सकीनाहि गोंधळली नाहीं.

तो गृहस्थ म्हणाला,

“ सुधीर आतां चहाला यायचा आहे, तुझ्या ठक्षांत आहे कीं नाहीं 2”

सकोनाला मराठी चांगळें समजत होतेंसें दिसले.

तिने हेसून मान हालविली व म्हटलें,

“ ध्यानमें हय तर ! सब कुच तथ्यारी राखून दिली हय !(--”

तिचें तें मोडकें पण गोड हेल काढल्याने मोजेचें वाटणारें मराठी बोलणें ऐकून ग्रहुस्थ हुंसला, व तिच्या खांद्यावर चापट मारून म्हणाला,

“ ठोक, ठीक.”

“ कब येईल सुधीरचंद्र 2 ”

र्रें] अद्धां आणि प्रेम १५

000000 रहित

“ इतक्यांत येईल.”

“ तो मुझे छोडो ! ” झटकन वळून सकोना म्हणाली, “ इश्नान करूगी, ओर--- >>

ती लगबगीने गेली व न्हाणीघरांत शिरली त्यामुळें तिचे बाकीचे शब्द ऐकूं . आले नाहींत.

तो ग्रहस्थ दारांतून दूर झाला. संपळेली सिगारेट बैठ्या तिवईवरच्या पितळी बशींत टाकून त्यानें दुसरी सिगारेट पेटवून घेतली, व शेजारच्या खुर्चीवर उजवें पाऊल ठेवून व त्या पायाच्या उंच झाळेल्या मांडीवर हाताचे कोंपर टेकून सिंगारेर ओढीत कामासाठी ठावून ठेवलेल्या चित्रफलकाकडे निरखून पहात तो उभा राहिला. स्वनिर्मित कलावस्तूकडे सावकासपर्णे पहात राहिले कीं जो आनंद कलावन्ताला होतो तो त्या वेळीं त्याच्या चेहेऱ्यावर दिसत होता.

असा तो किती वेळ उभा राहिला असता कोण जाणे, पण थोड्या वेळाने दारावरची धंटा वाजली त्यामुळें तो पायांतल्या सपाता फरफर वाजवीत दाराकडे लगबगीने गेला.

त्यानें दार उघडलें व सुधीरला पहातांच त्याच्या खांद्यावर अत्यंत प्रेमभराने हात ठेवून म्हटलें,

“* तुझीच वाट पहात होतों. ”

सुधीर आंत आला तो खुर्चीवर न बसतां चित्रफलकासमोर उभा राहिला व चित्राकडे सूक्ष्म व प्रमुदित दृष्टीनें कांहीं वेळ पाहून त्यानें विचारलें,

“ हं नवं चित्र केव्हां आंखलंत, काका १ ”

“बरं आहे ना १---?

“वा!--?

असं उद्गारून सुधीर पुन्हां किती तरी वेळ चित्राकडे पहात राहिला.

त्यानें चित्रावरील दृष्टि काहून आपल्या चुलत्याकडे पाहिलें त्या वेळीं अनेक गंभीर विचारांचा घोळका मनांत जमल्याप्रमाणें त्याचा चेहरा झाला होता. एकदम

* काका---केशवकाका---”

येवढाच तुटक उद्गार काढून तो स्तब्ध उभा राहिला.

खूप बोलायचें असावें पण न बोललेळेंच बरें असें वाटून माणसाने त्तब्धता स्वीकारावी तशी त्याची ती स्तब्धता भासली.

१६ अटकेपार [ प्रक्र ४ | केशवकाकांना त्याची ती मुद्रा चमत्कारिक वाटली. त्यांनीं विचारलें, “कां £ चित्रांतली कल्पना तुळा पटली नाहीं कौं काय १2--”? “ छे ! तसं कुठलं १--” सुधीर मान हालवून म्हणाला, पण काका, चित्र पहातांना चित्रापेक्षा तुम्हांलाच पहातों आहेस मल्ला सारखं वाटत होतं, अन्‌ चित्राकडे निरखून पहातां पहातां तुम्ही खॉरल्- आमचे दादा यांच्यांतला विरोध इतक्या तीबतेनं माझ्या मनांत आला !--“ फारच | या चित्रांतल्या अत्येक रंगल्हरींत अन्‌ प्रत्यक रेषेंत तुमच्या अंगरच्य स्वतंत्रता, निर्भयता अन्‌ अभिनवग्नीति मला स्पष्ट दिसते. जुन्या संस्कृती केवळ ती जुनी म्हणून मान वांकवण्याऐवजीं नवी संस्कृति निर्माण करण्याच्या टक्क प्रत्येक व्यक्तीला का नसावा, हा तुमचा नेहमींचा धीट प्रश्न मला खा चित्रांत ठिकठिकाणीं दिसतो अनू मग आमच्या दादांचा जुन्या संस्छृतीबहदलचचा जबरदस्त अभिमान मनांत येऊन वाटतं--__?? “हः हः ! ” असें किंचित्‌ हंसून केशवकाका म्हणाळे, “ अरे आम्ही दोघ्य भाळ सार्‍या जगालाच कोडं होऊन बसलों आहोंत. जाऊं दे तें. ये, बेस इथं. केशवकाकांनीं सुधीरला बसविळेव मधांप्रमाणेंच लांब हेळ काहून हांक मारला , “ सकी 5ना 5५!” | “हां हं 5५! ” ठराविक गोड हेल काहून आंतून सकीनानें उत्तर दिळे ब लागोलाग ती जी बाहेर आली ती केपबशांच्या दोन जोड्या, बऱ्याचशा सुऱ्या बशा, चमचे, काटे, परीटघडीचे टॉवेल असें भाराभर सामान एका मोठ्या थाळींत भरून घेऊन आली. दिवाणखान्यांत पाय टाकतांच तिनें सुधीरकडे कटाक्ष फेकला व हास्य करीत म्हटलें, “क्यं2 अच्छे हो?” * सुधीरनें हास्य करून मान हालविली तेव्हां ती अधिकच हंसलळी. मग तिने केशवकाका व सुधीर ज्या कोचावर बसले होते त्याच्यापुढे एक छोटे, ठेंगणें टेबळ आणून ठेवलें आणि त्यावर स्वच्छ वसन घाळून थाळींतल्या कप- बशा वगेरे सामान व्यवस्थित मांडण्यास प्रारंभ केला. त्या वेळच्या तिच्या हालचालीत इतकें मोहक चापल्य भरलें होतें की केशव- काकांच्या समोर असें बघणें बरें कीं नाहीं याचें भानहि न. राहून सुधीर अंमळ तिच्याकडे पहातच राहिला. चित्रफलकावरील चित्रांत नारळीच्या बनांतून वहात

ररे] श्रा आणि प्रेम १७

जाणाऱ्या एका निज्ञरावर लान करून केंस पुशीत उभी राहिलेली जी स्री त्याच्या काकांनीं रंगविळेली त्यानें नुक्तीच निरखून पाहिली होती ती सकीनाचीच प्रतिमा होती हें त्याला माहीत होतें. त्या चित्रांत किंचित्‌ अंतईष्टि होऊन ती स्थिर उभी होती. आतां समोर तिची सारखी लगबग चालली होती. त्या स्थिर- तेंत व या घाईत, दोद्दोंतहि लालित्य होतें. सकीनाकडे पहातां पहातां लालि- त्याच्या त्या दोन प्रकारांची तुलना केल्याशिवाय सुधीरचें मन राहिलें नाहीं.

शेवटीं टेबलावरची मांडामांड पुरी करून सकीना जेव्हां लगबगीने आंत गेली तेव्हां त्याच्या मनाचा तो चाळा संपला. आपण सकीनाकडे इतकें निरखून पहात होतों तें काकांनीं पाहिळें कीं काय अशी इंका त्याला आतां आली. त्यानें झटकन केशवकाकांकडे पाहिलें. ते स्टँडवरीळ आपल्या चित्राकडे निरखून पहात होते.

मानेच्या खुणेनं चित्रांतील वनश्रीचा निर्देश करून ते सुधीरला म्हणाळे,

“* इतको रम्य वनश्री आहे या प्रांतांतळी ! सुधीर, पश्चिम किनाऱ्यावरचा घेनुकुंजाच्या आसपासचा प्रदेश अवश्य पाह्यला पाहिजेस. मी तिकडे जाऊन बरींच वॉटरकलसे केलीं खरां. पण माझं समाधान अजून झालं नाहीं. तिकडच्या त्या वनश्रींत अपार शोभा तर आहेच. पण जुन्या इतिहासांतलीं अनेक रहस्यं प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पाहिळेला एखादा बद्ध असला म्हणजे त्याच्या मुद्रेवर जसं एक प्रकारचं गांभीर्य दिसतं आणि कोणातरी जिज्ञासूला तीं रहस्यं सांगावी अश्या उत्कंठेनं जसे त्याचे ओंठ थरथरत असल्यासारखे दिसतात तसाच भास त्या प्रदेशांतलीं वनश्रीचीं स्थळं पाहिलीं कीं होतो. त्या वनश्रींतलठा हा अभिप्राय माझ्या चित्रांत मला आणतां आला नाहीं. च्‌ ! कठीण आहे तें काम!(--अन्‌ कठीण आहे म्हणूनच तें केल्याशिवाय मनाला चेन पडायचं नाहीं !---”

असें म्हणतां म्हणतां काकांनीं सुधीरकडे पाहून हास्य केलें. त्यांचें तें बोलणें जवळ जवळ आत्मगतच होतें हे: सुधीरला सहज कळण्यासारखं होतें, व म्हणून कांहीं उत्तर करण्याऐवजीं तो नुसता उलट इंसला.

काका कांहीं वेळ स्तब्ध राहिळे च मग एकदम तोंडांतली सिगारेट दूर करून म्हणाले,

“मी पुन्हां जाणार आहें त्या बाजूला, तू येतोस का माझ्याबरोबर १ ”

सुधीर कांद्दीं बोलला नाद्दीं.

ब

१८ अटकेपार . | [ प्रकरण

“ काय १६--येत असलास तर चल.”

£ काका ” किंचित्‌ गंभीर होऊन सुधीर म्हणाला,

“ तुम्हीं असं कांहीं विचारलंत कीं माझ्या जिवाची काय त्रेधा होते तुम्हांला कल्पना नाहीं. माझ्या स्वभावांत परस्परविरोधी भावांची मोठी गुंतागुंत होऊन गेली आहे. ललितकलांची इतकी विलक्षण गोडी माझ्या स्वभावांत आहे कीं, तुमच्याकडं असं येऊन बसळं अन तुमच्या हातची चित्रं पाहिलीं कीं वाटतं,

ही जाळ तिकडे तुमच्याबरोबर हिंडावं. अन्‌ तुमच्याबरोबर निसगेसोंदयाचा उपभोग घेत आणि तुमची कलाकुसर सारखी पहाण्याचा आनंद अनुभवित सारं आयुष्य खुशाल घालवावं ! पण उलट-- |

सुधीर बोलतां बोलतां जरा थांबला व मग म्हणाला, “ दादांच्यावर माझी अपार भक्ति आहे, त्यांना सुख देणं ही माझ्या जीविताची इतिक्तेव्यता मी सम- जतों---अन्‌ त्यांना तर कलासक्त आयुष्याचा अगदीं तिटकारा, जुन्या संस्कू- ती'चा विलक्षण अभिमान !--मी चळेन कीं काय अशी त्यांना नेहमीं चिंता !--”

पण पुढें तसेंच बोलणें बरें नव्हे असें जणं त्या क्षणीं त्यांच्या मनांत आटे तो एकदम थांबला; व पायवाट सोडून मन मानेळ तशी वाट काढणाऱ्यानें “ नको! आपली मळळेली पायवाटच बरी ! ' अशा विचारानें परत पायवाटेला मिळावे तद्ठव्‌ संभाषणाला मिळालळेळें गंभीर वळण बदलण्यासाठी तो म्हणाला,

“ तें असो.--काका, तुम्ही मला प्रेमानं बोलावतां, पण जमायचं कसं माझे येणं १ ब्राउनिंगसाहेबाची माझ्यावरची मर्जी म्हणजे एक मोठी अडचणच होऊन . बसली आहे. तो मला दोन दिवसांचीसुद्धां रजा द्यायला तयार नसतो ! तुम्हांला

माहीतच आहे. ”

___ असें म्हणून सुधीर मोठ्याने हसला.

शेतांतल्या कणसांवर बसूं. पहाणारी पांखरें उठवण्यासाठी. शेतकऱ्याने हांक द्यावी त्याप्रमार्णे संभाषणावर आलेली गभीर छटा पुरी घालवण्यासाठी त्याने तें हास्य केठें होतें

काका तें मनांत समजले व हंसले

तितकयांत आंत गेळेली सकीना खाण्याचे पदार्थ व चहा घेऊन बाहेर आली तिनें चहाची किटली टेबलावर ठेवली, आणि खावयाचे पदांथे काकांच्या व

ररे] श्रछ्ा आणि प्रेम १९

सुथीरच्या बशांत ती वाढूं लागली. त्या पदाथीची गर्दी पाहून सुधीर सकी- नाला म्हणाला,

“ बाई ! तुमच्याकडं मी चहाला आलों, जेवायला नाहीं! ”

सुधीर तिला “बाई? अशी हांक मारी त्याची सकीनाला मोठी गंमत वारे, ती हंसली व आपल्या सुवयांना अढी घाळून आणि ओठ चेेदाखल जुळवून म्हणाली,

“ ये खाना हय १--इस्को तो हम छोटा हजरी बोलते |! ”

यावर सगळींच जणें हंसलीं, व काका सुधीरला म्हणाले,

" अनू या छोट्या हजिरींतला सकीनाच्या हातचा सर्वात स्वादिष्ट. पदार्थ तूं खाल्ला नाहींस तर व्यथे तुझा जन्म असं मी म्हणेन !-_-” |

काकांचा अभिप्राय सुधीरच्या लक्षांत यावयास वेळ लागला नाहीं. केव्हांहि लो आला कीं एखादा निषिद्ध पदार्थे खाण्याविषयीं काकांनीं त्याला चेटेनें सुच- च्यावें व त्यानें नाकारिळेंकीं त्याची थद्रा करावी हे ठरलेलें होतें. म्हणून तो म्हणाला,

" असूं दे व्यथे जन्म आमचा !--आपल्याला नको बुवा | ”

तें बोलण्याच्या वेळचे त्याचे हातवारे पाहून काका मनापासून हंसले. एका व्यशींतली कांहींशी वस्तु कांट्यानें टोंचून उचलून दाखवीत ते म्हणाले,

“ वेडा आहेस. बघ तरी चव. अरे, सुंदर बायकांनीं कांहीं पाकसिद्धि व्हरावी अन्‌ ती आपण टाकावी यांत त्यांचा केवढा अपमान आहे. !--नाहीं साकोना?£ ”

काकांची कोटि सकीनाला अधैवट कळली. पण हंसून दुजोरा देण्याऐवजी सउ्डलट किंचित्‌ गंभीर चया करून ती म्हणाली,

“ पण तेंच खाण्यांत काय आहे मोठं १ सुधीरना चालतील असे पदा्थेहि य्पीं कांहीं कमी चमचमीत केले नाहींत. नका त्यांना आग्रह करूं! ”

“ पहा, बाई माझ्या बाजूच्या आहेत.” सुधीर म्हणाला.

“ मूख आहे ती ! ” सकीनाकडे तिरप्या नजरेने पाहून काका म्हणाले, स मग कांट्याने उचललेली वस्तु तोंडांत घाळून तिचें चर्षण करतां करतां ते श्यु्व्डे म्हणाले,

“ काय गंमत आहे पहा. ही स्वतः हें खाते, पण तें तुला तुझं मन मोडून

र्व्ाऊे घालायचा तिला धौर नाहीं. लोकांच्या भावना तकोनं दुखवायला आम्ही

पुरुष चट्दिशीं तयार होतों. पण उलट, दुसर्‍याच्या भावना फुलासारख्या झेल- :

ण्यासाठींच जणुं बायकांचा जन्म आहे. त्ली ही अजब वस्तु आहे! ”

काकांच्या तोंडून सहज निघालेले ते उद्गार सुधीरळा फारच मार्मिक वाटले. स्वतः काकांना त्यांचें कांहींच वाटलें नाहीं. पुढची बशी रिकामी करण्यांत त्यांचें सारें लक्ष गुंतळें होतें. वर नजर करून सुधीरनें सकीनाकडे पाहिलें तों “ ऐक- ल॑त ना स्वारीचं तत्त्वज्ञान ! ” अशा अभिप्रायानें तिने त्याच्याकडे व काकांकडे पहात मान वेळावली.

खुधीर हेसला. थोडा वेळ कोणीच कांहीं बोलले नाहीं.

पण मंग मधघांच्या विषयावर पुन्हां येऊन काका स्हणाले,

“ अनू हें न खाण्याच्या आग्रहांत तुझी नुसती चवीची शांका असती किनई

तर या सकोनाचे न ऐकतां मीं तुला जबरदस्तीनं खायला लावलं असतं, अन्‌ पुझ्याकडनं कबूली घेतली असती की' स्वादाची खरी मिजास कुठं असेल तरतीया असल्या पक्कान्नांत आहे. पण तुझ्या सोंवळेपणाचं कारण अगदींच निराळं पडलं. असं कांहीं खाणं तूं खास तर दादांच्या भावनांशी बेइमानी केल्यासारखं होईल ही तुझी श्रद्धा ! त्या श्रद्धेनं तूं धूम्रपानसुद्धा करीत नाहींस ! तुझी पितृभक्ति ढळ- विण्याचा मलासुद्धा धीर व्हायचा नाहीं ! तुझ्याकडे पाहिलं कीं दादाचा मला हेवा वाटतो. तूं माझा मुलगा असायला पाहिजे होतास !---”

वडील माणसें आपली प्रशंसा करूं लागली का आपण दृष्टि खालीं लावावी

ही शालीनता सुधीरच्या अंगीं मुरलेली होती. वर न पहातां तो म्हणाला, “ तुम्ही माझ्यावर पोटच्या मुलासारखं प्रेम करतांच आहांत कीं, काका! ” “ अन्‌ तूंहि मोठा लाघट आहेस ! ” काका म्हणाळे,: “ पण तुला.माझ्यावर प्रेम कराय'चं तें चोरून करावं लागतं ना? दादाला खपायचं नाहीं तें! आज इथं येऊन चहा घेतलास हें त्याला सांगायची छाती आहे कां तुझी2” “ विचारलंच तर मी खरं तेंच सांगेन, पण आपण होऊन सांगायची सोय नाहीं.” “ मला तो रक्तपिती रोगी समजतो ना ? ” असें विचारून काका मनासून हंसळे.. सुधीरनें नुसतें त्यांच्याकडे पाहिळें. त्यांच्या तोंडचा * रक्तपिती ? हा शब्द त्याला अगदीं कणेकडु वाटला.

डे ओळ.

र्रॅं] शरा आणि प्रेम २१

१८ १-९ %- १-९ ४ ४ ४७५ १-/१५० १.५ ६-४ १०८४-८९. / ४. ७८०” ४४५७४ २-८ ४८ ४७” ४५४ ४४ “धल १-0 ९.० १.८ 0 ७९ 0७८८ ६७० ४-४ ६.7 १७५0 ७.५ ७७७१ ४.0 १०४ २” १७४ ७७ ७०७ ७.४ ४० ७०” ६७४ ४७८ ४८४६ ५८ 0 ची

काकांचा व सकीनाचा निरोप घेऊन तो निघाला व त्या इमारतीचे जिने . उतरू लागला तरी तो कडु शब्द त्याच्या कानांत घुटमळत होता. आणि त्या शब्दाचा विसर करणें त्याला कठीण वाटलें. कारण तो अत्यंत समपेक होता. त्याच्या वडिलांना केशवकाकांविषयीं खरोखरच इतका किळस वाटेवतोते उघड उघड दाखवीत हे त्याला माहीत होतें. आणि दादांच्या या विलक्षण तिटकाऱ्याचें कारण काय तर केशवकाका जुनी संस्कृति मानीत नव्हते, खाण्या- पिण्यांत त्यांनीं निर्बंध ठेवला नव्हता, लभ्न न करतां ते राहिले होते, आणि गेल्या दोन वर्षांपासून तर एक, मुसलमानीण त्यांनीं खुशाल घरांत आणून ठेवली होती ! केशवकाकांचे हे अपराध त्याच्या दादांच्या दृष्टीने इतके भयंकर होते कीं काकांच्या स्वभावांतील माधुये कबूल करायला ते तयार नव्हते; काकांच्या अलोकिक ब॒द्धीचें त्यांना कौतुक वाटत नसे; मोठमोठ्या प्रदररीनांत काकांची ऱ्वित्रें सर्वोत्कृष्ट ठरलीं असे ऐकूनहि “ हंः ! चुलींत घाला तीं चित्रं! ” असे उद्गार त्यांच्या तोंडून बाहेर पडत.

अत्येत भिन्न वृत्तीचे हे दोघे भाऊ एकाच मातेच्या दुधावर कसे वाढले असे सुधीरला नेहमीं आश्वये वाटे, व त्या दोघांबद्दल विचार करूं लागतांच त्याचें मन नेहमीं गोंधळून जाई. वडिलांविषयीं त्याच्या मनांत पराकाष्ठेची श्रद्धा होती; आणि काकांविषयीं त्याला अमयाद प्रेम वाटे. श्रद्धा व प्रेम यांचें तुमुल युद्ध आपल्या अंतःकरणांत चाललें आहे. असा स्पष्ट अनुभव त्याला अनेक वेळां येई. श्रद्धा व प्रेम या दोन शक्ति आपल्या जीविताची ओढाताण करीत आहेत असें त्याला वाटे व त्याचें मन बावरून जाई.

अशा बावरलेल्या मनःस्थितींतच तो त्या इमारतींतून बाहेर पडला. समोरून समुद्रावरच्या ताज्या वाऱ्याचा फवारा त्याच्या अंगावरून गेला तेव्हां त्याला जरा बरें वाटलं. त्यानें घड्याळांत पाहिलें तो साडेनऊ झाले होते. त्याबरोबर त्याचें झपझप पावळें टाकण्यास प्रारंभ केला. त्याला ऑफिसांत अकराला हजर व्हायचें होतें !

प्रकरण ३ र दादांचे चुकते कीं बरोबर आहे?

न ७ बईत मरीन लाइन्स नांवाचा जो वस्तीचा भाग आहे तो 0 अतिशय शान्त आहे. सेम्यांतील मोठमोठ्या कामदारांचे णी: करण, आणि इतर धनिक लोकांचे बंगले त्या बाजूला आहेत 3: ८10 सगळे बंगळे भव्य आणि विस्तीण असून एकमेकांशीं /8 ४४९८) आढयतेने वागणाऱ्या धनिकाप्रमाणे ते एकमेकांपासून > बऱ्याच अंतरावर आहेत. खिश्चन ऑफनेज नांवाची .. 2) अनाथ लोकांचें संगोपन करणारी जी ख्रिस्ती संस्था आहे

ती याच ओळींतल्या एका बंगल्यांत आहे. बंगल्यापढें मोठी बाग आहे व बगल्याच्या फाटकावर कमानीसारखी पाटी असून तिच्यावर संस्थेच्या नांवाची अक्षरें आहेत

ही पाटी पहातांच सुधीरनें आपली गाडी थांबविली, खालीं उतरून गाडी वाल्याचे पैसे चुकते केळे आणि आंत शिरून अगाशीखालच्या मुख्य दारापर्यंत जाऊन तेथील दरवानास विचारलें

“ मिस्‌ पॅटिसन भेटतील काय £ त्याच इथल्या सुपरिंटेंडंट आहेत ना १” “ व्हय. पेटिछनबाईच सुप्रेंट हय. भेटल.”

असें उत्तर देतांना त्या दरवानानें प्रथम सुधीरला सफाईने सलाम केला मिसू्‌ पॅटिसन व सुपरिटेंडंट या शब्दांचे त्यानें जे आपल्या सोयीप्रमाणे अपभ्रंश केळे त्यावरून तो कोणी तरी बाटलेला महार असावा असें सुधीरला वाटलें त्याच्या अपश्रंशाइतकोच इंग्लिश बायकांची नोकरी केल्यामुळें त्याच्या अंगीं आलेल्या शिष्ट रिवाजांबद्दळच्या तत्परते'ची सुधीरला गंमत वाटली. त्यानें विचारलें ड्ट भेटेल र” श्र

व्हय. हपीसांतच असल. तो दादर चढून डाव्या अंगच्या खोलींत जा.” ट्ट ठीक थॅक्स | 004

र्रॅ] दादांचे चुकते कौ बरोबर आहे? २२३

“१-४ १.४१४./४१४५५४ ४५ १.४१.” /५.४४.//४.८ ४.५४ १५४१ / ६४/४१/७४९५ .४१९, ४७.” ४.४१. ५९ 0१-५१. ५ १.८ ५.० ५-५ ५././7१./१५./१./५./४./"६.»”६.//५.””

दरवान पुन्हां सलाम करण्यास चुकला नाहीं.

त्यानें सांगितल्याप्रमाणें सिस्‌ पॅटिसन खरोखरच ऑफिसांत काम करीत बसली होती. सुधीर आलेला पहातांच तिनें त्यास खुर्ची दर्शवली. खुर्चीवर बंसतां बसतां सुधीर इंग्रजींत म्हणाला,

“ बाहेर हवा काय सुबक पडली आहे ! अशाहि वेळीं आपणांस काम करावं लागत आहे हें पाहून मला आपल्याबद्दल सहानुभूति वाटते.”

सुधीरचें तें मार्मिक बोलणें ऐकून मिस्‌ पॅटिसन किंचित्‌ हंसली व म्हणाली,

““ छे छे! सहानुभूति कशाला १? मला स्वभावतः कामाची आवडचच फार आहे. फिरायला जाण्यापेक्षा इथं कामांत गढलेलं असण्यांत मला चेन वाटते. बरं, तें असो. काय काम आहे आपलं १”

सुधीरने आपल्या नांवाचें छापील काडे तिच्या हातीं दिलें व म्हटलें,

“ मेरी नांवाची मुलगी आपल्या संस्थेंत आहे ना १६ तिची भेट घ्यायची आहे' मला. ”

“ मेरी ९ तिला भेटायचं आहे!” सुधीरच्या नांवाचें काडे टेबलावर वाजवीत मिस पॅटिसन म्हणाली, *“' पण या वेळीं साऱ्या मुलींना फिरायला नेलेलं असणार !--अं---त्यांतून ती खोलींत आहे कीं काय मी पहाते हं--तुम्ही बसा. आलेच मी. ”

असे म्हणून ती उठली व गेली. आपल्या कामासाठीं आपण या बाईला अशी तसदी देणें प्ररास्त नव्हे असें वाटून सुधीर “ नको ! आपण कडाला जातां १ ” असें कांहींसें पुटपुटला. पण “ त्यांत काय मोठं! ” असें कांहींसें म्हणत मिस्‌ पॅटिसन जी लगबगीने उठली ती गेलीच. ती व्हरांड्यांतून बरीच दूरवर गेली असावी. कारण फरशीवर तिच्या बुटांचा होणारा खाइखाड' आवाज कमी कमी होऊन शेवटीं सुधीरला ऐकूं येईनासा झाला. मग खोलींतीळ तसबिरी, नकाशे, संस्मरणीय वचनांच्या छापील पाठ्या वगैरे न्याहाळीत वाट पहात तो बसला.

पॅटिसनबाई आंत आलेली पहातांच मेरी आपल्या खुर्चीवरून उठली खरी; पण एखादें दुःखी कटी माणूस जसे सावकाशीने व जडपणें उठते तशी ती उठली. तिचा चेहराहि अगदीं मलिन दिसला. पॅटिसन म्हणाली,

“ म्हणजे ६ मेरी, वेडे तूं आतां किती खेद्‌ करणार £ फिरायला गेली असतीस तर तुला बरं वाटलं असतं. ”

अटकेपार [ प्रकरण

१/%०/१९

3-4

“९७

“< माफ करा. पण मला बाहेर तोंड काढावंसंच वाटत नाहीं म्हणून मास्तरीण-

वाईंची परवानगी घेऊन राहिलें. ”

हॅ बोलतां बोलतांहि आंतली डइःखाची उ्में दाबल्याप्रमाणें मेरीने उजवा हात डाव्यावर चोळवटला व तिच्या पापण्यांची भराभर उघड्झांक झाली.

मिस्‌ पॅटिसनच्या तें लक्षांत आलेंव तिच्या खांद्यावर हात ठेवीत ती म्हणाली,

“ मदीना हॉटेळच्या आगींत सांपडळेला इसम कांहीं तुझा नातेवाईक नव्हता ना £--मग त्याच्यासाठी इतकं दुःख तुला होतं १ शिवाय, तूं आपल्या कतेव्यांत कसूर केळी नाहींस. प्रेताचा .ताबा तूं घेतलास, दफनविधीची व्यवस्था तू करविलीस---झालं. त्या माणसाच्या मरणाबद्दळ तूं आतां किती शोक करणार 2 मन आवर.”

“ मी मन आवरतेंच आहें. प्रण तो इसम माझा नातलग नसला तरी माझ्या मुल्खांतला होता. मी इकडे पळून येण्यापूर्वी मुलखांत होतें तेव्हां त्यानं पोटच्या पोरीप्रमाणं माझ्यावर ममता केली होती; अन्‌ तो किंवा माझ्या सुलाखांतळा कोणी भाणूस मला पुन्हां भेटेल हॅ स्पप्नींहि नसतांना त्याची माझी दोन दिवसांपूर्वी अकस्मात्‌ दृष्टाद्ृट होऊन भेट झाल्यासुळं मठा इतका आनंद झाला होता--क्री सांगतां येत नाहीं ! माझा तो आनंद जसा अकल्पित उत्पन्न साला तसाच एकदम नष्ट झाला याचा भारी खेद होतो. अन्‌ बाई, प्रेताची पहाणी झाली तेव्हां काय उघडकीस आलं तुम्हांडा माहीत आहे. ना 2 “

“ हो, मीं ऐकळं. त्याच्या उजव्या कुशींत मोठी जखम असावी असा कॉरोनर मंडळींचा संशय होता--हेंच ना? पण हे सारे तके! आगाींत सापडून त्याचे शरीर मुळीं दहा ठिकाणी जळून विठ्ठूप झालं होतं ना 2 मग १ ते सारे तर्क! ”

र नाहीं, नाही. तर्क नाहीं. आमच्या मुलखांतलीं माणसं तुम्हांला माहीत पाहात म्हणून तुम्ही तके म्हणतां. त्याच्या मरणापेक्षां त्या मरणाच्या तऱ्हेचं मला आधक दुःख होत आहे---?

हें बोलतां बोलतां तिनें उसासा टाकला. इतका वेळ कोंडून ठेवळेळें आंस- र्वांचें पाणी तिच्या डोळ्यांतून टचकन फुटले. भि

मिस्‌ पॅटिसननें चटकनू आपल्या रुमालाने. तिची असचवें पुसली व म्हटलें,

ऱ्रें] दादांचे चुकते कीं बरोबर आहे? २५

मक ताता का न्याल

“ दु:ख झालं तरी तें शक्‍य तितकं मनावेगळं कर. शोक हा केव्हांहि दुबळेपणाच, ”

“ तुमच्या बोलण्यानं मार्झ दुःख किती हलकं झालं. पण तुम्ही आत्तां माझ्या- कडे कशा आलांत १? ”

“ हो, तें राहिलंच. एक हिंडु ग्रह्स्थ तुला भेटायला आलेला आहे. ”

र्ट मला 2 0806

“ हं. तिकडे ऑफिसांत चल. ”

मेरीने डोळे पुसले व ती पॅटिसनबरोबर गेली.

ती ऑफिसांत येऊन समोर उभी राहिली तेव्हां सुधीर क्षणभर विस्मयानें तिच्याकडे पहात राहिला. कां कोण जाणे त्यानें तिचें जें चित्र मनाजी रंगविले होतें त्यासारखी ती नव्हती. ती वयाने मोठी असेल अशी त्याची कल्पना होती. पण पाहतो तों ती विशीच्या सुमाराचीच होती. ती वरणीनें जरी बरीच काळी होती तरी तिच्या चेहेऱ्याच्या ठेवणींत आकर्षेकपणा होता. तिच्या दृष्टींत एक कारचा असा कांहीं भाव होता की पहाणाराला जणूं ती आपले हात धरून आपल्याला विनवीत आहे असा स्पष्ट भास व्हावा. या वेळीं तर तिनें नुकतींच डोळ्यांतील आंसवें पुसलीं असल्याकारणानें तिच्या मुद्वेवरीळ हा भाव अधिकच स्पष्ट झाला होता.

मेरीकडे क्षणभरांत निरखून पाहून सुधीर पॅटिसनबाईस म्हणाला,

“ मला यांच्याशीं एकट्याशींच कांहीं बोलायचं आहे.”

पॅटिसन म्हणाली,

“असं ६ मग त्या तिथं अगाशीवर जा तुम्ही दोघं.”

अगाशीवर पोंचल्याबरोबर सुधीर म्हणाला,

“ परिचय नसतांना मी तुमची अशी भेंट घेत आहें याबदल क्षमा करा. पण मदीना हॉटेलमधील आग्रींत जो दगावठा त्या हसन नांवाच्या ग्ृहस्था- बहल तुम्हांला कांहीं--?”

“ तुम्ही कुठल्या तरी वर्तमानपत्रांतळे आहांत तर! संकरच आल हें माझ्यावर ! तुम्ही अधिक न बोलतां इथून जावं हे बरं---”

“ अश्या एकदम कां त्रासतां १ ” किंचित्‌ हंसून सुधीरनें म्हटळें, “ तुम्हांला

> अटकेपार [ प्रकरण र कणवता ततर तता नसलं कांहीं सांगायचं तर नका सांगूं. पण मला एक वस्तु सांपडली आहे ती पुमची आहे कीं काय येवढं तरी पहातां कां? ”

मेरी जावयासाठीं अधैवट वळली होती ती जागच्याजागी थांबली, व कुतू- हेलांची अढी तिच्या भुवयांवर चढली.

आगीच्या ठिकाणीं सांपडलेळें मखमलीचें जुगदान खिश्ांतून काहून सुधीरनें विचारलें,

“ हु तुमचंच काय £ ”

झगदान पहातांच मेरी चपापली व हात पुढें करून तें घेण्याचा आविभोव करीत म्हणाली,

“ माझंच तर. थँक्स! हे मी कुठं विसरले तें मळा कांहीं केल्या आठवत नव्हतं. कुठं सांपडलं तुम्हांला १”

“ आतां तुमची जिज्ञासा पुरी करायच्याऐवजीं मी तुमच्यावर रागावलो अन्‌ ञ्रासलो तर तुम्हांला कसं वाटेळ 2

सुधीरच्या या प्रश्नाने मेरी विरमडी. आपली चूक कोणी गमतीनें पटवून दिली को माणसास हंसू येतें तसें तिला आलें. तें तिनें लपविठें नाहीं व ती म्हणाली,

“ बरं, मी तुमची जिज्ञासा शक्‍य तितकी पुरी करीन. हें तुमच्या हातीं कसं आलं सांगा. ”

केट्यारीच्या घराचा यत्किचितहि उद्लेख न करतां त्या जुगदानाची हकीकत सुधीरनें सांगितली व मग विचारलें,

“तुमचे नांव मेरी, अन्‌ या जुगदानावर तर मरियम्‌ असं नांव आहे १”

“ दोन्ही माझींच नांवं आहेत. मी या अनाथाश्रमांत आल्यापासून मेरी झालें. पूर्वी--माझ्या मुलखांत---माझ---नांव---मरियम्‌ होतं---?

शेवटचे शब्द ती अगदीं थांबत तुटकपणें बोलली, आणि ते उच्चारतांना पूवेकाळच्या खेदकारक आठवणी उचंबळून आल्याप्रमाणें तिचे वक्षस्थळ हाललें व पापण्यांची उघडझांक झाली.

खुधीरने विचाले,

“ वुमचा मुलख कोणता १ ”

तिर्ने तो प्रश्न ऐकला. पण ती आपल्याच विचारांच्या तंद्रींत होती व त्या तंद्रींतून बाहेर पडणें तिळा कठीण होतें असें दिसे. ती इतकेंच म्हणाली,

रेरें] दादांचे चुकतं को बरोबर आहे? २७

“बला.

ची... शो. की *४२.८४४”४-/”४,

“ कशाला हवं तुम्हांला त्या अभागी मुलखाचं नांव? आतां अधिक नका मला कांहीं विचारू.”

* पण हसनची तुम्हांला काय माहिती आहे तें तुम्ही अजून सांगितछंच नाहीं.”

“ तो माझ्या सुल्खांतला, त्यामुळं त्याची माझी फार जुनी ओळख. इतकंच, दुसरं काय १ ”

सुधीर किंचित्‌ हंसला व म्हणाला,

“ तुम्हीं कितीहि उडवाउडवी केलीत तरी तुम्हांला त्या गृहस्थाची बरीच माहिती असली पाहिजे ही माझी समजूत जायची नाहीं. तुमच्या माझ्या या पहिल्या मेटींत मला यापेक्षां अधिक तसदी तुम्हांला देतां येत नाहीं. तुमचा मी अधिक परिचय करून घेईन अनू मगच विचारीन. आतां मी जातों. उद्यां चार वाजतां भेटाल ? येऊं £ अच्छा. आत्तांच्या तसदीबद्दल माफ करा अं! गुड नाइट.” |

दुसऱया दिवशीं चार वाजतां परत मेरीच्या भेटीला येण्याचा विचार करीत सुधीर ऑफिनेजमधून बाहेर पडला खरा, पण दुसर्‍या दिवशीं तर नाहींच पण त्यानंतर दहाबारा दिवस त्याला ती गोष्ट करतां आली नाहीं; आणि मगतो ऑफेनेजमध्यें गेला तेव्हां पॅटिसनबाईकडून त्याला कळले कीं ऑफनेजच्या कामा- साठीं तिला फिरतीवर धाडण्यांत आलें होतें व ती महिना दीड महिना परत येणार नव्हती.

सुधीरचे बेत पार न पडण्यास कारण झालें तें हें.

त्या दिवशीं ऑफेनेजमधून निधून तो जो घरीं आठा तों त्याच्या आईला सपाटून ताप भरला होता.

सदाशिव गल्लींच्या कोपऱ्यावर'च्या छोट्या बंगलींत शिरून त्यानें घरांत पाऊल टाकलें तेव्हां या प्रकाराची त्याला कांहींच कल्पना झाली नाहीं. शंभुरावांकडे नित्याप्रमाणें सात आठ समवयस्क मंडळी आली होती व रोजच्याप्रमाणें त्यांची . कोठल्याशा उपनिषदावर चर्चा चालली होती. तेथून झटकन्‌ आंतल्या खोलींत जायचें व पुढची खोली ओलांडून स्वयंपाक धरांत डोकावून, “ आई ! ” अशी

ष्र

हांक मारून हास्यमुखानें आईची दृष्टिभेट ध्यायची हा सुधीरचा रोजचा परिपाठ

रट अटकेपार [ प्रकरण म यवा ०

“ पण दादासाहेब, आत्मा ब्रह्मरूप आहे. म्हटल्यावर “ जगन्मिथ्या “ची संगति कशी लागायची १--अं £ आत्मा जर सत्यस्वरूप आहे' तर मिथ्या जें जग त्या जगाचा अन्‌ त्याचा संबंध तरी कां यावा £---अं 2----२

असें त्या मंडळींतल्या एकानें विचारलेले त्याच्या कानांवर आलें.

त्यावर त्याच्या दादांनी “ अहो, हें नीट ऐका ना ” असें म्हणून एक संस्कृत सूत्र वाचल्याचें त्यानें ऐकले, व दामूअण्णा नांवाचे ग्रहस्थ घोगऱ्या आवाजांत म्हणाले,

“ ह्य: ह्यः ! आतां काय करावं तुमच्या या खुळ्या शंकेला विसूभाऊ £ अहो, तुम्हांहा जी विसंगति वाटते आहे ती विसंगति नाहीं! हेंच तर आमच्या वेदा- न्ताचं वैशिष्टय आहे! अहो महाराज, आत्मा ज्ञानरूप आहे खरा, पण बेटा परमेश्वरानं पसरलेल्या मार्यत सांपडला आहे ना ! म्हणून ही जगाची अन्‌ संसा- राची अन्‌ साऱ्याची मजा उडून राहिली आहे! ही तर आमच्या दिंदुघर्मात बहार आहे! ह्य: ह्य: ह्यः--”

हिंडुधर्माती ही बहार सुधीरला नीटशी कळली नाहीं. किंबहुना तो जेव्हां जेव्हां त्याबद्दल शान्तपर्णे विचार करी तेव्हां तेव्हां हिंदुधमाबद्दह लोकांच्या कल्पना तरी काय आहेत असा त्याला भ्रम पडे. मग आतां त्याचें नीटसे लक्ष नसतांना तो सगळाच विषय त्याला न पटण्यासारखा वाटला तर नवल नाहीं.

४6: ४७७

आणि त्यानें नित्याप्रमाणें स्वयंपाकधरांत डोकावून पाहिलें तेव्हां तर तो सारा विषय त्याच्या डोक्‍्यांतून पार निघून गेला.

कारण त्याची आई अंथरूण पसरून निजली आहे असे त्याला दिसले. ऐन मधल्या प्रहरींदेखील उगीच अधो तासच जमिनीवर टेकून विश्रान्ति घेणाऱ्या लक्ष्मीबाई संध्याकाळच्या या वेळीं अंथरुणावर निजलेल्या असाव्यात हें चमत्का- रिक होतें. मनांत चरकून सुधीरनें विचारलें, |

“ आई 2१ कां ग£ तापबीप आला आहे कीं काय १?

“ नाहीं रे--जरा--” असें हळू आवाजांत म्हणत लक्ष्मीबाई उठल्या.

सुधीरनें नको नको म्हटलें पण त्यांनीं ऐकले नाहीं. कपडे काढून तो स्वयंपाक- घरांत येईपर्यंत त्यांनीं त्याच्यासाठी पाटपाणी व फराळाचे ठेवलें व स्टोव्ह पेटविळादेखील.

ऱ्रें] दादांचे चुकतं कीं बरोबर आहे? २९

"*-८४-४-४-८४५-/१ -“५-: >>...

“॥-/*.

-“€0४६४५--

-_५५-/-7५/५६-*.

पण सुधीर स्वयंपाकधरांत आला तो पाटावर बसला नाहीं. आधीं तो आई- जवळ गेला आणि तिचें उजवें मनगट हातांत घेऊन घाबरून म्हणाला,

" वांगलाच ताप भरला आहे आई ठुढा. चहा कसला करतेस £ पड तूं. मला नको चहा.”

“ अरे झालासुद्धां चहा. हु, तूं खा बघू आधीं. जरा माझं अंग कढत झालं आहे तर घाबरतो आहेस काय आय येवढा १

हें म्हणतांना लक्ष्मीबाई किंचित्‌ हंसल्या.

पण केवळ आपली काळजी खोटी दिसावी म्हणून आईने तें हास्य केलें हे सुधीरच्या लक्षांत आल्यावांचून राहिळें नाहीं. अंगांत वाढणाऱ्या ज्वराच्या ऊष्णतेनें तिचें तोंड फुलल्यासारखें दिसत होतें. लक्ष्मीबाई पुरत्या गोरवर्णाच्या होत्या व त्यांना सुधीरखेरीज एक मुलगीच काय ती झाली असल्याकारणानें इतक्या वयांतहि त्यांची कान्ति कायम होती. त्यासुळें वाढत्या तापाची लाली त्यांच्या कानांच्या पाळ्यांवर आणि नीटस नाकाडोळ्यांवर अगदीं स्पष्ट दिसत होती.

आईला बरें वाटावें म्हणून सुधीरनें खाद्ठे व चहाचा कपहि संपविला. पण त्याचें त्यांत लक्ष काडीमात्र नव्हतें. तें संपवितांच त्यानें मधल्या खोलींत गादी घातली, आग्रह करून आईला निजविळें व आपल्या. कपड्यांच्या पेटींतील कोलन वॉटर काढून त्याची पट्टी तिच्या कपाळावर ठेवली तेव्हां त्याचा जीव जरा स्वस्थ झाला.

मग लक्ष्मीबाईंचें अंग चेपीत त्यानें विचारलें,

“* ताप भरायच्या आधीं थंडी वाजली 2

ट्ट अंहं. >>

“ दादांना माहीत आहे. तुला ताप भरला आहे हें १”

* असेल. कारण मधें एकदां सैंपाकघरांत पाणी प्यायला यायचं तेव्हां मी अंथरुणावर उठून बसलें तें पाह्यचं झालं.---?

“ मग काय म्हणाले 2

“कांहीं नाहीं. पाणी पिणं झाल्यावर जायचं झालं---?

तें ऐकून सुधीरचें मन अस्वस्थ झालें. आईला तशी पाहून दादांनी दोन गोड शब्दांनी कसें आहे किंवा काय होत आहे येवढेंहि विचारू नये हें त्याला

उठ अटकेपार [ प्रकरणं

3:43: 2100020:3340000 00 क णी शकता

नद-०/४-९५५९५-०९-/५-९-८५८/९-/५-००-५६. ०८-५०

अतिझय चमत्कारिक वाट्छें. हें करण्यांत दादांचा अपराध घडला असें म्हण- प्याचा त्याच्या मनाठा धीर होईना. कारण आपले वडील निष्ठुर नाहींत, उलट ते अतिशय प्रेमळ व हळू अंतःकरणाचे आहेत असाहि प्रत्यय त्याला कांहीं प्रसंगीं आला होता. मग दादांच्या या वागण्याला काय म्हणायचे 2--- इतक्यांत मघांशीं ऐकलेल्या दामूअण्णांच्या घोगऱ्या आवाजांतल्या बोलण्याची त्याला आठवण झाली. हिंदुधर्मातडी बहार !--दादांचें वागणें त्यांपैकीच क्री काय £ जुन्या संस्कृतीचा दादांना मनस्वी अभिमान होता. त्या संस्कृतीच्या बहारींतठाच हा प्रकार समजायचा कीं काय १---

इतक्यांत पुढच्या खोलींतल्या वादविवादाला चांगलाच रंग चढला. आत्मा, जीवन्नह्म, ब्रह्मांड, नित्यानित्य वगैरे कित्येक शब्द आकाशांतल्या मेघांप्रमाणें एक- मेकांवर आदळले, पुस्तकांचीहि आपटाआपट झाली, टाळ्या वाजल्या, आणि अखेर मधांच्या त्या घोगऱ्या आवाजवाल्या गृहस्थांनी कायसे निधान करून दादांना म्हटलें,

“ असंच कीं नाहीं 2---” |

“ हो. स्पष्ट सूत्रच आहे आपल्याजवळ; हें पहा.” असें म्हणून दादांनी खणखणीत आवाजांत सूत्र वाचलें.

हा सारा विवाद ऐकून सुधीरला त्रासच झाला. त्याचें मन गोंधळले. चेपतां चेपतां त्यानें आपल्या आईकडे पाहिळें. आतां त्यांच्या अंगांत ताप पुरा भरठा होता व त्या ग्लानीनें लक्ष्मीबाईंनी डोळे झांकून घेतले होते. :.

रतका ताप आला तरी लक्ष्मीबाईंनी दोन तीन दिवस घरगुती काढ्यापली- कडे कांहींच घेतलें नाहीं. सुधीरनें डॉक्टरचे औषध सुरू करण्याची गोष्ट पनः पुन्हां काहून पाहिली पण लक्ष्मीबाईंनी द्र वेळेस “ अरे, अपचनाचा ताप आहे. जाईल उद्यां ” असें म्हणून त्याची काळजी अवास्तव ठरविली. एकदोनदां सुधी- नर विचारण्यापलीकडे दादांनीं लक्ष्मीबाईसंबंधीं विशेष कांहींच चवकशी केली मतची क्ष त्गाससंध्या, जपजाप्य, वेदान्तचर्चा, सारा क्रम सुसूच अखंड

शेवटीं तीन दिवस असे गेळे आणि लक्ष्मीबाईचा ताप चाराच्या खाली गेईना तेव्हां सुधीरला धीर निघेना. त्यानें डॅक्टरना घरी आणलें.

ररे] दादांचे चुकत कीं बरोबर आहे? -14

तपासणी केल्यावर डॉक्टरनीं सांगितलें कीं, हा नवज्वराचा दोषी ताप आहे. हुश्रूषेंत यत्किचितहि कसूर होतां कामा नये.

सुधीर घाबरला कीं नाहीं सांगणें सोपें नाही. पण आईच्या सेवेंत उणेपणा रहातां कामा नये येवढें तो उमजला व त्यामुळें जरा गोंधळला येवढे खरें. त्यानें ब्राउनिंगसाहेबाला चिठ्ठी पाठवून रजा घेतली व आईच्या तापाला उतार पडे- पर्यत तिच्या अंथरुणापासून हालायचें नाहीं असें ठरविलें.

लक्ष्मीबाईंच्या तापाचा जोर कायम होता. त्या पांचसहा दिवसांत त्यांच्या- विषय़ींच्या काळजीने तर सुधीरचें मन व्याकुळ होतच होतें, पण त्याहिपेक्षां दादांनीं जी वागण्याची तऱ्हा चालविली होती तिच्याबद्दल आश्वये करावें कीं राग मानावा कीं आणखी कांहीं तिचा अथे करावा हें कळणें कठीण होऊन त्याचें मन व्यथित होत होतें.

डॉक्टरांनी लक्ष्मीबाईचा ताप नवज्वराचा असल्याचें सांगितल्याबद्दल जेव्हां सुधीरनें शंभुरावांच्या कानांवर घातलें तेव्हां फक्त “ हं ” म्हणून त्यांनीं आपलें वाचन चालूं ठेवलें. त्यांचीं मतें डॉक्टरी उपायाच्या विरुद्ध होतीं म्हणून कदा- चित्‌ त्यांनीं तसें केळें असेल अशी त्या वेळीं सुधीरनें आपल्या मनाची समजूत घातली. ती घालतांना त्यांचें मन अथोत्‌ म्हणाले, “ पण डॉक्टरी उपाय पसंत नसले तरी त्याबद्दलचा राग दाखवतांना मनांतली मायाहि अगदीं काहून टाकली पाहिजे कीं काय ८” पण ती शंका त्यानें तशीच दाबली. तरी नंतर दादांच्या वागण्याची संगति लावणें त्याला अधिकाधिकच कठीण होऊं लागलें. सारीं नित्य- नैमित्तिक धमेकृत्यें संभाळून पत्नीची थश्रूषा दादांना करतां येईल हे सुधीरला स्पष्ट दिसत होतें. पण सकाळीं स्तानासाठीं नळाखालीं लावलेली बादली भरेपर्यंत तेथें उभें रहाण्याऐवजीं ते आईच्या अंथरुणाजवळ येऊन बसत तेवढेच. त्यार्न- तर दिवसांतून एखाददुसऱर्‍यांदा “ आहे तितकाच आहे ना ताप १” असें सुधी- रला विचारण्यापठीकडे ते कसलीच चवकशी करीत नसत. त्यांची वेदान्ती मेडळी यावया'ची त्याप्रमाणें येत आणि त्यांची उपनिषदांची चचोहि चालावयाची तंशी चाले.

या. सार्‍या प्रकाराने सुधीरच्या मनाला फार यातना झाल्या. आईच्या उद्या- गंतीं बसल्या बसल्या एकच विचार त्याच्या मनांत पुनः पुन्हां येई,

“ दादांना माया नाहीं £ ”

३२ अटकेपार [ प्रकरण

तसें म्हणावें तर आज चार दिवस पूजेचें तीर्थ लक्ष्मीबाईना पाजण्याबद्दल त्यांनीं सुधीरला नियमाने बजावून दिलें होतें !--.

शेवटीं नवव्या दिवशीं एक चमत्कारिक प्रकार घडला. रोज रात्रीं नवा'च्या आंत निजणारे त्याचें दादा त्या दिवशीं योगवासिष्टाची पोथी उघडून वाचीत

पुढच्या खोलींत आला व म्हणाला,

“ दादा, आईला घाम येऊन ताप उतरला 1

दादांनी वर पाहिलें व म्हटलें,

“ होय १”

“ हो, आतां काळजी संपली ! ”

त्याचा तो आंतील भावनांचा कड घेऊन बाहेर पडलेला उदार ऐकतांच दादांच्या डोळ्यांतून घळघळ अश्चुधारा ओघळल्या. त्यांनीं पोथीचें पान खाली ठेवलें, डोळ्याची आरशी काढली, आणि उपरण्यानें डोळे पुसळे व नाक शिंकरलें.

सधीर स्तंभितच झाला ! चंद्रविबाने सूर्यमंडलाचा घास करून खाल्लेला त्यानें पाहिला असता तरी त्याठा येवढा बिस्मय वाटला नसता !

"“ आतां तिच्याजवळ येऊन बसण्याइतकं घट्ट मन मला करतां येईल.”

असें म्हणून दादा उठले व सुधीरबरोबर आंत येऊन लक्ष्मीबाईंच्या उ्याशी बसठे. सुधीरहि बसला.

कांहीं वेळाने दाढा म्हणाले,

“ तूं सारखा बसून होतास. मीं आणखी बसून काय अधिक झालं असतं १--.. मोहानं मन मात्र बावरलं असतं. ब्रह्मावरची निष्ठा ढळून मायावश होण्यासारखे प्रसंग माणसानं टाळतां येतील तितके. टाळावेत, नाहीं का 2 ”

श्रे] दादांचे चुकते कीं बरोबर आहे? ३३

"“१-/४१./४१-४-/.-०%./१_ १ “५, ९, /'५ "६ “४४-€४-१%-/१५-”

"२ .५१५.//५./”५.”"५ .”४५_/”५५.//४ _/7_”"%

“५.” ..

सुधीर काय बोलला तें त्याचें त्यालाहि ऐकूं आलें नसेल. दादांच्या त्या वेचक शब्दांनी केवढें तरी एक गूढ उलगडले गेल्यासारखे वाटून तो विस्मित झाढा. एकूण दादा जी कठोरता आणि बेपर्वाई दाखवीत होते ती आपली श्रद्धा ढळू नये म्हणून तर | त्यांच्या वागण्यांतील निष्ट्रता मुद्ाम संपादलेलीच | होती तर ! आपल्या माथेच्या धारा वाहूं लागून आपल्या निष्ठेचे बांध वाहून जाळ नयेत म्हणून दादा आईपासून दूर दूर होते तर?

मग दादा निष्ठुर कीं प्रेमळ १--मभित्रे कीं धीट १

को दोन्हीहि नाहींत, आणि केवळ मुमुक्षे १---

आणि मुमुक्ष असले तरी श्रद्धा अढळ ठेवण्याच्या खटपटीत आपल्या तुटक वर्तनाने पत्नीच्या अंतःकरणाला किती यातना होत असतील याचा त्यांनी नको का विचार करायला १---

मग दादांचें चुकले कों बरोबर आहे' १

सुधीरच्या मनाचा विलक्षण गोंधळ उडाला. एकीकडे दादांनीं आपल्या आईचा मोठा अपराध केला असें त्याला वाटलें तर एकोकडे त्यांच्या ज्ञाननिष्ठेचें त्याला कोतुक वाटलें. आपली आई दुदैवी असा बिचार त्याच्या मनांत आला पण त्याच वेळीं दादांबद्दलची त्याच्या मनांतळी भक्ति पूर्वीपेक्षां वाढली. जुन्या संस्कृतीच्या अभिमानाने भिनलेली हीं करारी माणसें यांच्या वेडेपणालाहि शहाणपणा म्हणायची पाळी येते, यांच्याविरुद्ध स्वंड करणें सोपें नाही, असा कांहींसा विचार त्या वेळीं त्याच्या मनांत येऊन गेला. दादांचा रुबाबदार चेहरा, मोठमोठ्या मिश्या, सरळ नासिका, वतेजदार डोळे, उंच कपाळ आणि त्यावरचे काल रात्रीं लावळेळे भस्माचे पट्टे-- हें सारें हृश्य त्या क्षणीं त्याला संकेतरूप वाटलें. जणू नष्ट होण्यास तयार न्नसलेली, करारी, अंधश्रद्धा जुनी संस्कृति आपल्यापुढे उग्र स्वरूपाने प्रगट वोऊन आपल्याकडे रोंखून पहात आहे असा त्याला भास झाला !

प्रकरण 9 थें

बलिदानाची कडू फळें

राची शहर या पांचसहा वर्षांत फारच वाढलें आहे, आणि त्या शहरांतील परप्रान्तांतल्या लोकांची संख्याहि तिपटीने फुगली आहे. पण त्यापूर्वी शहराचा विस्तार इतका झाला नव्हता आणि परग्रान्तांतून आलेल्या लोकांची वस्ती एखाद्या वसाहती- प्रमाणें ठराविक मोहल्यांत एकत्र असे. विशेषतः मुंबई प्रान्तांतली जी ब्राह्मण मंडळी कराचीस गेली होती ती रामबाग म्हणून जो त्या शहराचा भाग आहे त्यांत रहात असत. साधारण गरीब स्थितींतठी ब्राह्मण मंडळी एक लहानक्शी वाडीसारखी जागा होती तेथीळ खोल्या घेऊन रहात; व ज्यांची सुस्थिति होती ते या ब्राह्मणवाडीच्या आसपास ब्लॉकवजा स्वतंत्र जागा घेऊन रहात.

अशाच एका घराच्या दाराशी दुपारी सुमारें एक वाजण्याच्या सुमारास एक सतराअठरा वर्षांची त्राह्मण-मुलगी हांका मारीत होती,

“ माह, अहो माई 5 5”

तिच्या हांकेच्या स्वरावरून ज्या स्रीस ती हांक मारीत होती तिच्यावर तिची फार भक्ति असावी हें उघड होत होतें. तिच्या स्वरांत उतावळीचीहि छटा होती. कारण सूर्य अगदीं डोक्यावर आला होता. सकाळीं न्हाणें झाल्या- सुळें तिनें आपले केस डोक्यावर मोकळेच ठेवून फक्त टोंकाशीं एकत्र केठे होते. उन्हाचें निवारण करण्यासाठीं म्हणून तिने डावा हात माथ्यावर टेकला होता व उजव्या हातानें ती दाराच्या कडीशीं चाळा करीत होती. तिच्या चेह- यावर एक प्रकारचा मोहक उग्रपणा होता, आणि तिच्या नेसण्याच्या पद्धती- वरून आणि अंगांतल्या पोलक्‍्याच्या चौकटीचौकरटी'च्या कापडावरून ती शिक- णारी सवरणारी असावी असेंस्पष्ट दिसत होतें. वर्णाने ती निमगोऱ्यांतहि मोडली नसती, आणि शरीरानें ती बरीच कृश होती.--- |

ड्ययें] बलिदानाची कडू फळ ३५

तिने पुन्हां कडी वाजविली व हांक मारली,

“माई 5५!”

त्यावेळीं मात्र आंतून “ आलें हो! ” असा आवाज आला, आणि तो ऐकून “ हं ” म्हणून ती कडीवरचा हात खालीं सोडून उभी राहिली.

दार उघडलें जातांच आंतल्या क्लीस ती म्हणाली, “ इरदश, काय हें! किती हांका मारल्या ! ” |

“ अग हांका ऐकल्या सुभाताई तुझ्या ! पण माझं बोट कापले म्हणून आंतल्या मोरीवर जाऊन धूत होतें त्यामुळं--”

हें ऐकतांच सुभद्रेने घाबरल्यासारखें केळें व माईजवळ जाऊन म्हटलें,

“ काय म्हणतां १--बोट कापलं १---कोणतं १ पाहू--”

माईंनीं उजव्या हातावर टेकलेला डावा पंजा पुढें करीत म्हटलें, “ हें पाहि- ल॑स ९ आज मला उपास म्हणून बटाटे चिरायला बसलें, तों आंगठ्याचं सालच्या साल गेलं--पाहिलंस १ आम'ची विळीच भारी ही आहे !---”

सुभद्रेने पाहिले तों माईच्या डाव्या आंगठ्याला चांगलीच जखम झाली होती. पहातां पहातां त्या धुतलेल्या जखमेंतून पुन्हां रक्त बाहेर येऊं लागलें. तें दिसतांच ती म्हणाली,

“ वला, आंत चला, आधीं तुमचा आंगठा नीट बांधते मी!”

“ बरी वेळेवर डॉक्टरीण आलीस म्हणायची ! ” |

असें म्हणून माई हंसल्या; व “ आलें ना ६ ” असें हंसून म्हणत सुभद्रा त्यांच्याबरोबर आंत गेली.

तिनें माईचा आंगठा धुवून त्यावर पट्टी बांधली व मग म्हटलें,

“ आतां तुम्ही बसा अशा टेंकून स्वस्थ. मी चिरतें हे बटाटे अन्‌ तुम्हांला काय हवं तें करून देते. अं १ ”

तिनें विळी अलीकडे घ्यावयासाठीं हात पुढें केळेला पाहून माई म्हणाल्या,

“ छे छे ! वेडी तर नाहींस १ राहूं दे. आपण बोलत बसूं. ”

““ वा ! तुम्हांला फराळ नाहीं करायचा £ ?

“ हे भाजलेले दाणे आहेत तेवढे पुरेत मला. बेस तूं.”

“ असं कसं ६”

शदे अटकेपार [ प्रकरण

“ कसं काय £--अग मीं आणखी कांहीं खावं हें देवाला रुचलं नाहीं म्हणून माझं बोट कापलं ! नाहीं का १६ मग जें देवाला रुचलं नाहीं तें हद्टानं कशाला करायचं ६ नुसते दाणे खाल्ले तरी मी कांहीं मरत नाहीं.”

“ रहा ! माई!”

येवढेंच उद्गारून सुभद्रेनें त्यांच्याकडे पाहिळें. माईंचे शब्द तिच्या हृदयाला झोंबळे, व त्यांची चर्याहि एकदम गंभीर झालेली तिला दिसली. माईंच्या मनाला उद्देग आणणारी कांहीं तरी विशेष गोष्ट आज झाली असली पाहिजे अशी दोका येऊन तिचें मन चरकलें

“ विशेष गोष्ट म्हणण्याचें कारण नेहमींच्या उद्देगकारक गोष्टी सुभद्रेला--सुभ- द्वेलाच काय, कराचींतल्या बहुतेक ब्राह्मण मंडळींना--परिचयाच्या झाल्या होत्या.

माईंना संसारसोख्य काडीमात्र नव्हतें हें कोणालाहि सहज दिसण्यासारखें होतें. त्यांचे पति--वसंतराव--स्वरूपवान होते व बद्धिवानहि होते, आणि बाप जिवंत होता तोंपर्येत त्यांचें स्वैर वतेन फारसें मर्यादेबाहेर गेलें नव्हतें वसंतरावांचे वडील---भाऊशाश्नी--प्रथम कराचीस आले ते एका सिंधी धार्मिक फंडांतून चाललेल्या संस्कृत पाठशाळेचे मुख्याध्यापक म्हणून आले. पण करांचीस आल्यापासून थोड्याच अवधींत त्यांच्या शाख्रपारंगततेची व अध्यापनकौडल्याची कोर्ति चहूंकडे पसरली, व त्या काळीं कांहीं सिंधी हिंदू जमीनदारांना संस्कृता- बहृळ व शास्त्रांबद्दढ विशेष गोडी असल्यामुळें दहावीस वर्षांत भाऊडास्त्र्यांनीं . कोर्तीप्रमाणेंच संपत्तीचीहि चांगलीच जोड केली. ते हयात होते तोंपर्यंत वसंतराव त्यांना दवकून वागत. पण त्यांचें देहावसान झाल्यावर त्यांना विचारतेंसंवरतें कोणीच उरलें नाहीं, थोडीफार इस्टेटहि हातीं आली, व्यसनी शाळूसोबती भोंवतीं जमा व्हावयास उशीर लागला नाहीं, आणि सोन्यासारखा संसार त्यांनीं अल्पावधींत मातीमोल करून टाकला.

ते घरीं कचितच टिकत, येत त्या वेळीं भलत्या स्थितींत असत, माईला शिवीगाळ करीत, आणि कधीं कधीं दुराचारी सोबत्यांना आणून घरांत दंगा उडवून देत

नवरा व्यसनी निघाला म्हणजे बायकांची दुदेशा ज्या रीतीनें वाढत जाते: त्या रीतीने माईंचेंहि दुःख वाढत गेलें.

वसंतरावांनीं तिला टाकल्यासारखेंच होतें.

श्थें] बलिदानाची कडू फळे ३७

५४.४१५-/१.” ४ ४.०१ ६./१५./%,//१९_/१५..४*%. ४४.५ ८0१.४१%./”१-/४,/१९.//४.//% ४,

९.५८४४-१-४ ९./१-/१४./ ४०” ५...” १९. ८" ११.०५.” “१,४११, ५.५. र १५१९, /%./१%.४१.०%.”/%, ४”

तिला मूल झालें नव्हतें. होण्याचा संभवच नव्हता

पत्नीधमोला स्मरून ती त्यांच्यापासून दूर जायला तयार नव्हती म्हणून राहिली होती येवढेंच

या साऱ्या गोष्टी सुभद्रेला माहीत होत्या. “ पण नुसते दाणे खाल्ले तरी मी कांहीं मरत नाहीं ” हे माईचे उद्गार नेहमींच्या उद्दिम़तेमुळें निघण्यासारखे नव्हते असें तिला वाटलें, व आज कांहीं विशेष प्रकार झाला कीं काय अज्ञा उोकेनं ती माईकडे पहात राहिली. दंभर बायकांत ठळकपणे डोळ्यांत अरावी अशी माई स्वरूपाने देखणी होती, इतका काळ छळ सोसल्यामुळें तिच्या मुद्रेवरची कान्ति क्षीण झाली होती तरी तिच्या चेहऱ्याचा मोहकपणा लोपला नव्हता ' किंबहुना सूयोस्तानंतरच्या क्षीण प्रकाशामुळे कमलिनीला कांहीं निराळीच शोभा यावी तशी तिची मुद्रा शोभत होती, आणि अंगावर दागिने नसूनहि आणि नेसण्याचें वस्न साधारणच असूनहि तिच्या बांध्यांतला मूळचा गोडवा दृष्टींत भरत होता. या वेळीं ती भितीला टेंकून आणि दुखरा झालेला डावा हात आडवा अधांतरी धरून बसली होती. त्या स्थितींत तिच्याकडे पाहतांच सुभद्रेच्या अंतःकरणांत करुणा दाटून आली, व ती म्हणाली

“ माई, आज कांहीं विशेष झालं नाहीं ना १”

एखाद्या माणसाची जखम पहायची झाली म्हणजे तेथें जसा आपण अतिशय जपून स्पशे करतों त्याप्रमाणें अतिशय जपून बोलल्यासारखा स्वर काहून सुभद्रेने तो प्रश्न केला होता.

त्या प्रश्नांत स्पष्ट होणाऱ्या गाढ सहानुभूतीने माईंच्या मनाला बरें वाटलें, पण उलट त्या प्रश्नाने दुःखकारक वृत्ताची आठवण झाल्यासुळें तिठा छेशहि झाले. कांहीं उत्तर न करतां ती स्तब्धच राहिली.

सुभद्रेनें हलकेंच पुन्हां विचारलें,

“ अं ४--माई १--कांहीं झालं आज १”

शोकाकुल अंतःकरणाला क्रोधापेक्षां दुसऱ्याने दाखविळेली कळकळीची सहानुभूतिच असह्य असते. सुभक्रेच्या त्या प्रश्नाला माईला उत्तर देववेना डोळ्यांत उभीं राहणारीं आंसवें तिनें टिपलीं, व उजव्या हाताच्या कोनाड्याकडे खूण करून ती म्हणाली,

“ तिथं पत्न आहे--बघ->>वाच तें.”

३८ अटकेपार [ प्रकरण 1 ण वनवड यानात नळे

सुभद्रेनें पत्राची घडी उघडून पाहिली तों मजकुराखालीं सही होती---

“ तुझा सुधीर भाऊ

सुभद्रा म्हणाली,

“ तुमच्या बंधूचं दिसते आहे पत्र. खुश्यालीचंच आहे ना ६-7”

“ म्हटलं तर खुह्यालीचंच आहे. वाच ना.”

सुभद्रेने प्न वाचठें तों त्यांत सुधीरनें आईला नवज्वर झाल्याची व त्यांतून ती आतां बरी झाल्याची हकीगत थोडक्यांत लिहिली होती, काळजी करण्याचचें कारण नाहीं असें बहिणीस बजावले होते, तिच्याकडील खुश्याठी फार दिवसांत कळली नाहीं म्हणून सर्वांना काळजी लागली आहे असं म्हटलें होतें, व शक्‍य असेल तर आणि कोणा जाणारायेणाराची सोबत मिळेल तर एकदां आईच्या भेटीला मुंबईस येण्याबद्दल सुचविले होतें. त्यापुढें त्यानें लिहिलें होतें, “ झी खुद्द वसंतरावांनाच तुला इकडे धाडण्याबद्दल लिहिणार होतों. पण मागच्या वेळेस मीं त्यांना अश्याच प्रकारचें एक पत्र लिहिलें त्या वेळीं त्यांनीं किती गलिच्छ व अपमानकारक उत्तर धाडले तें आठवलें कीं तो प्रयोग नकोसा वाटतो. म्हणून तूंच एकंदर रागरंग पाहून त्यांची पर- वानगी काढ. इष्ट वाटत असेल तर मला बोलाव, मी न्यायला येईन. तुझ्या भेटीसाठी जिवाची कोण तळमळ होते म्हणून सांगूं माहे ! आणि माझें असें तर आईच्या जिवाला काय वाटत असेल ! आज दीड वर्षांत तुझी आमची भेट नाहीं! खुशालीच्या चार ओळी नेमाने लिहीत होतीस त्याहि आज दीड महिन्यांत द्टटीला दिसल्या नाहींत ! उत्तर उलट टपाली लिही.” अशा प्रकारें पत्र एकदम संपविलेलें होतें. जणूं कितीहि लिहिठें तरी पुरणार नाहीं असें वाटून थांबून सुधीरनें एकदम खालीं सही केली होती. पत्र वाचून झाल्यावर सुभद्रा म्हणाली,

“ आईचं आतां बरं आहे असं लिहिलं आहे यांत, मग उगीच कां बरं काळजी करतां माई £ ”

“ त्याबद्दह कशी काळजी करीन सुभाताई, मला समजत का नाहीं १?” तिच्या डाव्या खांद्यावर उजवा हात ठेवीत माई म्हणाली, “ पण तूंच सांग अश्या वेळीं आईला मेटून यायसाठीं जीव किती उतावळा होईल तें. पण---

श्थें] बलिदानाची कडू फळं ३९

मला जीव आहे हेंच मुळीं इथं कबूल नाहीं--मी माझ्या माहेरच्या माणसांना मेल्यासारखी आहें अशीच इथ कल्पना !--हें दिसलं कीं वाटतं हा अभागी जीव जात का नाहीं एकदांचा ! खरंच ! कां नाहीं जात १--?” बोलतां बोलतां माईला हुंदका आला व तिचे शब्द बंद झाले. तिनें उजव्या हातानें पदर ओढला आणि तो डोळ्याला लावून ऊष्ण श्वास टाकीत व दुःखाचा आवेग दाबीत ती स्तब्ध राहिली. सुभद्रा कांहीं वयानें मोठी नव्हती. माईपेक्षां ती दोन वर्षांनीं लहानच होती. पण दुःखिताचें सांत्वन करण्याचा मोठेपणा स्त्रियांच्या अंगी उपजतच असतो. ती माईंच्याजवळ सरकली व अत्यंत सहानुभूतिपूवेक त्यांचा उजवा हात हातीं घेऊन म्हणाली, “ माई! असं कायबरं बोलावं १ ” जणं सुभद्रा कोणी तरी मायेची वडिलधारी बाई होती असें मानूनच माईनीं तिचें ऐकले. खालचा ओंठ दाबून व डोळे गच्च मिटून त्यांनीं एक निःश्वास टाकला. व तेवढ्याने अंतकरणावरचा दुःखाचा धोंडा दूर फेकला गेला अश्या आविभोवाने त्यांनीं डोळे उघडून पाहिलें. कांहीं वेळ त्या दोघीहि तशाच स्तब्थ बसून राहिल्या. मग आज विशेष कांहीं घडळें कीं काय याबद्दल सुभद्रेनें पुन्हां हलकेंच प्रश्न केला, व सुभद्वेजवळ - आपलें दुःख सांगून हळकें करण्याची माईंची इच्छा होतीच म्हणून त्यांनींहि तिला त्या दिवशींची हकीगत सांगितली. ती हकीगत अश्ली:-- सुधीरचें पत्र परवांच आलें होतें, व तें आल्यापासून दोन दिवस मुंबईस जाऊन यावयाची परवानगी वसंतरावांजवळ विचारायचे माईंनीं ठरविलें होतें. पण काल रात्रींपर्यंत मुळीं त्यांचा पत्ताच नव्हता. हैदराबादच्या एका ख्रेह्याकडे जाऊन लगेच रात्रीं येतों असें सांगून ते जे आठ दिवसांपूर्वी गेळे होते ते काल अपरात्रीं एक वाजण्याच्या सुमारास उगवले. माईनें दार उघडलें व वसंतरावांच्या तोंडाचा भपकारा असह्य वाटल्यामुळे ती तोंड फिरवून घरांत जाऊं लागली. वसंतरावांनीं गुरगुरत विचारलें, “या भलत्या वेळीं तूं जागी कशी १”

8० अटकेपार [ प्रकरण द या या ही.

त्यांना काय सांगायचें कीं तुम्ही कसेहि असलांत तरी तुमची काळजी करीत रात्रंदिवस तुमची वाट पहाणें हाच माझ्या जिवाचा धर्म १--माई'कांहींच बोलली भाहीं. |

“ आत्तांशीं तूं नेहमीं अशी जागी असतेस--”

“ माझी झोंपच नाहींशी झाल्यासारखी झाली आहे--?” अर्धवट आत्म- गतच माह म्हणाली.

* हु: !--माझ्या सारं लक्षांत आलेलं आहे, समजलीस १ ” भेसूर आवाज काहून वसंतराव म्हणाले.

त्यांच्या त्या दरडावणीच्या स्वराचा आगि बोलण्याचा अर्थच न कळल्यामुळे माईने गोंधळून त्यांच्याकडे पाहिलें. |

“ पहातेस काय अशी १---मी ओळखलं म्हणून भेद्रलीस होय? हां: दां: ! कोणासाठीं असे दिवे ठेवून जागत बसतेस सांगूं १--श्ेजारचा तो डॉक्टर--- सुभद्रेचा मामा-_”

पुढें वसंतरावांच्या पागल तोंडांतून काय काय मुक्ताफळे बाहेर पडणार होतीं कोणास ठाऊक ! जेवढें ऐकलें तेवढ्यानेंच माईचें हृदय दग्ध झालें. कानांवर हात ठेवून ती झपाट्याने आंत निघून गेली. आपल्या खोलींत शिरून तिनें खोलीचें दार लावून घेतलें, आणि “ आई ग! ? असा हळूं आवाजांत हंबरडा फोडून ती अंथरुणावर पडली.

त्यानंतर तिची व नवऱ्याची गांठ पडली ती सकाळीं दहा वाजतां. वसंतराव उठले व तोंड बुण्याऐवजीं नुसती चूळ भरून सिंगारेर ओढीत पुन्हां अंथरुणावर पडळे तों माईनें चहा तयार केला व त्यांच्या खोलींत जाऊन त्यांच्यापुढे तो धरून ती उभी राहिली.

वसंतरावांनी कपाळाला आंठ्या घाळून तिच्याकडे पाहिले, व एकदां आळस देऊन ते उठले. त्यांनीं सिगारेटचा एक जोराचा झुरका मारला व सिगारेटचा तुकडा खिडकोंतून भिरकावला. रात्रींच्या बेहोषपणाचा अवशेष त्यांच्या हाता- पायांत अजूनहि असल्यामुळें त्यांचा नेम चुकून तो जळका तुकडा खिडकी- बाहेर जाण्याऐवजीं गजाला धडकून खोलींतच पडला. माईनें त्यांच्या हातीं . कप देऊन सतरंजीवरचें तें जळकें थोट्क विझवून बाहेर फेकळें, व ती पलुंगा- जवळ उभी राहिली.

श्थें]' बलिदानाची कडू फळं ४१

“०”

तिला जें विचारायचें होतें तें कसें विचारावे तिळा समजेना. एकदां तर तिचें मन तिला म्हणाळें, ज्या माणसानें काल रात्रीं तुला अत्यंत किळसवाणे शब्द ऐकविले त्याच्याशीं तूं बोलणार १ नवरा झाला म्हणून काय झालें १ किंबहुना नवरा असल्यामुळेंच त्याचे ते शब्द अधिक गलिच्छ ठरतात ! वास्तविक त्याचें तूं तोंडसुद्धां पाहू नयेस !--

पण त्या मनाला तिनें गप्प बसविळें. कारण जिला हिंदुसंस्कृति, जुनी संस्कृति वगेरे मोठमोठीं नांवें आहेत तिचें संगोपन करणाऱ्या आमच्या त्रियांची ही रीत ठरलेली आहे. असत्याविरुद्ध ओरडणाऱ्या आपल्या खऱ्या विवेक- बुद्धीला दाबावयाचें आणि अधमे सहन करावयास सांगणारी खोटी विवेकबुद्धि निमोण करून तिच्याप्रमाणें वागायचें ही आमच्या स्रियांची परंपरा आहे.

या परंपरेप्रमाणे माईनें विवेक केला कीं नवर्‍्यावांचून आपल्याला काय सद्वति आहे £ उगीच त्रागा करून कसें चालणार १

म्हणून तिनें हलकेंच म्हटलें,

“ परवां सुधीरभाऊचं पत्र आलं.--आई आजारी होती म्हणे नवज्वरानं-- आतां बरं आहे--बरं म्हणजे अजून ती हिंडतफिरत नाहीं--अशक्तपणा फार आला आहे---?

वसंतराव तिच्याकडे काडीचहि लक्ष देत नव्हते त्यामुळें एक एक वाक्‍य आपल्याशींच बोलल्याप्रमाणे तुटकपणें माईनें उच्चारले; व. मग जो मुख्य प्रश्न तिला विचारायचा होता त्याची पाळी आल्यावर ती थांबली. पतिराज काय उत्तर देतील त्याचा नेम नव्हता, व जी गोष्ट विचारायची ती तर तिला अत्यंत जिव्हाळ्याची वाटत होती. अगदीं भलत्या माणसाला आपल्या बालकाचा गोजिरवाणा चेहरा दाखवितांना त्याची याला नजर तर लागणार नाहीं अशा ]ेकेने आईने घोंटाळावें त्याप्रमाणें ती घोंटाळली.

पण मग लगेच धीर करून तिनें विचारलें,

“ मी चार दिवस जाऊं कां मुंबईस १--आईला भेटेन--?

“ आईला भेटेन १--आईला भेट !--अन्‌ मी इथं तुझा कोणीच नाहीं! वसंतराव एकदम ककेश आवाजाने म्हणाले.

त्यांचे ते उद्गार अत्यंत मूखेपणाचे असल्याकारणाने ऐकणाराला निरत्तर करण्यासारखे होते. ब्नरी माई हलक्‍या आवाजांत पुन्हां म्हणाली,

४२९ अटकेपार [ प्रकरण

2 तनन त्ता तात तत त कक निकिककी

“ आजपर्यंत मीं कधीं विचारलं होतं का बरं १ पण आई दुखण्यांतून उठली म्हणून वाटतं.--?”

“ उठली ना १--मेली नाहीं ना? हं: हं: ! अन्‌ मेली म्हणून तरी कायमोठं! ”

तें ऐकून माईला एकदम हुंदकाच आला. तिनें मान फिरविली, उसासा ' टाकला, आणि डोळ्यांतील धारा वाहूं दिल्या. न

तें पहातांच वसंतराव संतापाने ओरडला,

“ लागलीस का रडायला १ तुझा हा रडण्याचा तमाशा फारच वाढला आहे' आतांशा ! चूप रहातेस का--पाजी ! ”

त्या शेवटच्या शब्दाबरोबर माईंच्या मानेवर आघात झाला.

त्या नरपशूने हातांतील पेला भिरकावून मारला होता. |

शरीरापेक्षांहि मनानें अधिक घायाळ झालेली माई मग तेथें उभी राहिली नाहीं.

नंतर दीडदोन तासांनीं वसंतरावांनी कपडे केळे आणि हैदराबादला जातों आहे असें सांगून ते निघून गेले.

ही हकीगत ऐकून सुभद्वेचा जीव कळवळून आला. काय बोलावें तें तिला सुचेना. आपलीं आंसवें तिनें पुसलीं, आणि माईचें मस्तक उजव्या हातानें थोप- टीत ती स्तब्धच राहिली.

नंतर बराच वेळ ती माईशीं बोलत बसली, व मामांच्या चहाच्या वेळीं घरी हजर असावयास पाहिजे म्हणून ती तीन वाजल्यावर जेव्हां उठली तेव्हां तिनें मोठ्या जड अंतःकरणाने निरोप घेतला.

दुसऱ्या दिवशीं माईनें सुधीरच्या पत्राचें उत्तर घाडलें तें असें,

“ प्रिय सुधीरभाऊ,

तुझं पत्र पोंचलं. आईच्या दुखण्याची हकीगत कळल्यामुळं फार काळजी लागली आहे. हे म्हणतात कीं तूं महिनाभर मुंबईस जाऊन ये म्हणून. पण आत्तांशीं यांना जमिनीच्या व सावकारीच्या कामानिमित्त फार त्रास पडतो. अशा वेळीं मी इथं नसलें तर तब्येतीची आबाळ करतील. म्हणून यांच्या कामाचा येवढा मोसम जाळं द्यावा असं वाटतं. मग येईन. आईला म्हणावं रागावू नकोस. ती. दादांना सा. न. तुझा पगार

इथें] बलिदानाची कडू फळे ४३

१-१*४१४४११४४४१४*४४१/१५१ ४१४१४१४४४१” ४-7 श४टी४-७१.९.०९५४/१४५-१.7१-८६.५/९०५९./५.०१.० २००२ ,/४४५१.४९/१५./१५./४/४./१./१,./४ /४./१./१४९॥./१./१./१५/९./१./१./१./९./९/१५/७

वाहून तुला तीनं व्हायचे होते ते झाळे कां 2 केशवकाका तुला कधीं भेटतात का १ आईची खुझ्याली वरचेवर कळव. तुझी माई ड्र्छे

ज्या डाकेनें सुधीरला माईचें हें पत्र आलें त्याच डाकेनें त्याच्या हातीं दुसरें एक पत्र आलें. जयंत बापट म्हणून त्याचा एक परममित्र होता त्याचें तें पत्र होतें.

“ प्रिय सुधीर, बडोदे

कधीं कधीं तूं कमाल करतोस बुवा! तीन आठवडे झाले तुझं पत्र नाहीं ! एखाद्या मुलीच्या फंदांत सांपडळेला माणूसच सित्राची अशी आबाळ करील ! कां त्राउनिंगसाहेबानं तुला एखाद्या कामगिरीवर पाठवलं आहे £ तुमच्या पेपरमध्ये मदीना हॉटेलच्या आगीबद्दलचा मजकूर वाचला. त्यांतली गूढ रहस्याची लोणकढी थाप तुझ्याच डोक्‍्यांतनं निघाली असली पाहिजे. आतां ती थाप खरी ठरवायसाठीं आणखी काय काय खोट्या गोष्टी शोधून काढतोस पाह्यचं. पण त्या कामगिरींत गुंतला असलास तरी चार ओळी तरी मला लिही कीं.

आमच्या घरची सगळी मंडळी खुशाल आहेत. मुंबईहून इकडे येऊन आम्हांला पुरं वषेहि झालं नाहीं तों. आमच्या तात्यांनीं आपलं समाज- सुधारणेचं काम इथल्या समाजांत चांगलंच पुढं रेटलं आहे. बालविवाहाला बंदी करणारा कायदा गायकवाड सरकारनं करावा याबदल़ त्यांची जोराची खटपट चालली आहे. माझं बँकमधलं काम उत्तम चाललं आहे. मुंबई- तल्या हेड ऑफिसरच्या कामाची मला उत्तम माहिती असल्याकारणानं इथल्या साऱ्या लोकांवर मी इंप्रेशन मारून आहें. इथल्या ऑफिसचा मॅनेजर बदळून नवा आलेला आहे तो तर मला टरकूनच आहे. अकद्ी नमुनेदार आहे स्वारी ! त्याचा तो तिरपा डावा डोळा, गालावरच्या सुरकुत्या, बुरणुशी सिशा, घामट पगडी---राम राम ! तुझ्या केशव- काकांना अगदीं मजेदार सब्जेक्ट ( पात्र ) वाटेल चित्र काढायला.

पण आतां पाल्हाळ नको. नाहीं तर पत्र लिहिण्यास कारण कीं असा प्रारंभ करण्याची जुनी पद्धत गबाळी म्हणून टाकण्याच्या भरांत पत्र

४४ अरशकेपार ___ [ प्रकरण

"१-५ ४४ ८५-४४ ४१-०१. 60९.४१%,५१-.५% /९./१९-४५./५ १९ 2 ५८.५... ०-९. “/*.५४*..”१-/० “१-८ &. ४२०९ !. > १.५८१५-/% »0%. ४१.१४." ८ 7४.००”. ४,५४५ ७८

लिहिण्याचं कारण अजीबात विसरण्याचा अत्याचार माझ्या हातून घडेल. तीन दिवस ओळीनं आली आहे. बँकेला सुटी. तिला लागून मी घेतों आहे दोन दिवसांची रजा. आणखी आपल्या दर्शनाला येतों आहे महाराज येत्या शनिवारीं. तोंपर्यंत दयाळोभ ठेवा आणि आपण तेथेंच आहांत कों नाहीं तें मात्र उलट टपालीं कळवा. तुझा ललेहभूषित जयंत”

सुधीरनें दोन्ही पत्रें एकापाठोपाठ वाचल्याकारणानें त्याच्या मनांत अनेक विचार उभे राहिले. याच बापटांच्या जयंतला माई द्यावी म्हणून त्यानें दादां- जवळ आग्रह धरून पाहिला होता. पण बापटांचें घराणें सुधारकी म्हणून दादांचा ग्रह. जयंत हुशार आहे, होतकरू आहे, सुस्वभावी आहे हें सर्व त्यांना उघड दिसत असल्यासुळें मान्य होतें. इतकेंच नव्हे तर शेवटी जयंताला माई मनापासून हवीशी वाटत असल्याचेंहि आईकडून खुधीरने दादांच्या कानांवर घालविले. पण “या अलीकडच्या प्रेमाच्या पांचट खुळाचा तर मला तिटकारा आहे ! ” असें त्यावर दादा उद्गारले, व माईळठा बापटांच्या घरीं द्यावयाचें नाहीं असें त्यांनीं ठरविळें. मग करा'चीचें भाऊडास्त्र्यांच्या मुलाचें स्थळ समजतांच तर दादांना अत्यानंद झाला, व “ माझ्यासारखाच जुन्या संस्कृतीचा अभिमानी व्याही मला मिळतो आहे हें माझं मोठं भाग्यच मी समजतों. त्यांच्या घरीं माई जन्माची सुखी होईल याबद्दल मला तिळमात्र शंका नाहीं.” असें बोळून दाखवून त्यांनीं माईचें लभ उरकून टाकलें.

या साऱ्या गतगोष्टींचें सुधीरळा स्मरण झालें, आगि तो आपल्या मनाला विचारू लागला--

माईे जन्माची सुखी झाली कीं दुःखी !

दादांनीं जुन्या हिंदू संस्कृतीच्या खोट्या अभिमानाला माईचा बळी दिला असेंच नाहीं काय £

मुंगोवा आणि कोचीन यांच्या मधोमध घेचुकुंज नांवाचें एक बंद्र आहे. हल्लीं या बेदराला फारसें महत्त्व नाहीं. पण सुमारें तीन शतकांपूर्वी या बंद- राची फारच भरभराट होती असें सांगतात. या ं व शहरांत त्या वेळीं मुसलमानांची सत्ता होती. येथील अमीर फार पराक्रमी म्हणून विख्यात होते आणि येथील प्रजेंतहि वीरवृत्तीचें विलक्षण वारें खेळत होतें. पश्चिम किनाऱ्यावर पोतुगीज लोकांनीं ज्या काळीं आपल्या धमोचीं व. सत्तेची अनेक केंद्रे स्थापन केलीं त्या काळांत धेनुकुंज काबीज करण्याचें त्यांनीं अटोकाट प्रयत्त केळे, पण तेथील कडव्या मुसल- मानांनीं ते सारे हल्ले परतविळे व आपलें स्वातंत्र्य आणि वैभव कायम राखलें. पुढें ब्रिटिश लोक तरवारीपेक्षां तराजूच हातीं धरून घेनुकुंजांत शिरल्यामुळें हिंदु- स्थानांतील इतर भागाप्रमाणें याहि भागांत त्यांचा हात शिरकला, आणि पांच- पंचवीस वर्षात मूळची मुसलमानी सत्ता पार नामशेष झाली. आज त्या पूर्वीच्या सत्तेचे अवशेष पाहूं गेल्यास अमीर असा किताब आपल्या नांवापुढें लावणारे एक घराणें, जुन्या राजवाड्याचे पडीक भाग, आणि पूर्वीच्या काळापासून जाणत स्थान म्हणून मानला गेलेला व सरकारी वर्षासनानें चालळळेळा एक दर्गा यापलीकडे कांहींच आढळण्यासारखें नव्हतें. “ मात्र घेनुकुंजाचें राजकीय वैभव नष्ट झालें होतें तरी इतर कांहीं बाबतींत त्या स्थलाचें ऐश्वये वाढलें होतें म्हणावयास हरकत नाहीं. या बंदरांत मोती वेंचण्याचा धंदा पूर्वीहि चालत असे. पण त्या वेळीं या धंद्याचें शास्र लोकांना फारसें अवगत नव्हतें व आतां त्या धेद्यांतल्या बऱ्याचश्या खुब्या लोकांनीं उच- लल्या होत्या. त्यामुळें मोेतीं वेंचण्याचें कान घेनुकुंजांत पूर्वीपेक्षा पुष्कळच मोठ्या प्रमाणावर होई. मासळीचा व्यापार तर येथें अतिशयच जोरांत चाळे.

४९ अटकेपार [ प्रकरण व 0000 0000000000 0 0 किंबहुना घेनुकुंजांतठे बहुतेक रहिवासी या दोन धंद्यावरच अवलंबून होते म्हणावयास हरकत नाहीं.

आणि बंद्रांतलीं मोत्यें आणि मासळी याप्रमाणेंच--किंबहुना याहूनहि अधिक--घेनुकुंजांतल्या लोकांनीं जिचा यथार्थ अभिमान बाळगावा अशी आणखी एक गोष्ट होती. ती म्हणजे तेथीळ वनश्री. आसपासच्या पर्वतराजी, आकाशांतल्या चंद्रसूयीकडे सरळ दृष्टि फेंकणारीं नारळाचीं झाडें, नानाविध रंगांच्या फुलांचा संभार अंगावर वहाणाऱ्या सुवासिक व बिनवासाच्या वेली, मन मानेल तेथें गर्दी करणारीं वेळूची बेटें, कधीं रस्त्यावरच्या प्रवाशांना ठाजल्या- सारखें करून लांब अंतरावरून वहाणारे तर कधीं नागरस्त्रियांप्रमाणें खुशाल रहदारी सोसून नाचत जाणारे जलप्रवाह, वनदेवतेच्या शुंगारावर अनुरक्त झाल्या- सुळेंच जणूं काय लाल रंग धारण करणारे मऊ आणि सडक रस्ते, आणि रोज दोन वेळां प्रचंड तांडव करून किनाऱ्याच्या जमिनीला मनसोक्त न्हाऊं घालणारा समुद्र---अशी ही वनश्री कोणत्याहि रसिक अंतःकरणाला वेड लावण्यासारखीच होती. खुद्द घेनुकुंजांतल्या लोकांना त्या सश्रिशोभेची चव कितीशी होती या- बद्दल शंकाच आहे. उंच उंच माडांच्या बृक्षांचें महत्त्व माडी काढण्यापलीकडे ते मानीत नसतील, ससुठ्राच्या भरतीची थोरवी पडाव पाण्यांत घालायला सोयीची वेळ यापलीकडे त्यांना ठाऊक नसेल आणि क्षितिजावर दिसणारे दिव्य सूर्योदय आणि सूर्यास्त पहातांच त्यांच्या शोभेच्या विचारापेक्षां घराबाहेर पडून कामावर जाण्याचा व परत फिरण्याचा इशाराच त्यांच्या मनांत येत असेल. त्यामुळें कोणी दूरस्थ चित्रकार त्यांच्या देशांत येऊन वनश्रीची प्रतिमा रंगवू लागला कों त्यांना त्याची मोठी गंमत वाटे, आणि एखाद्या श्ुद्र खेळण्यांत रमणाऱ्या लहान मुलाकडे ज्या वृत्तीने मोठीं माणसें थबकून पहात उभीं रहातील त्या हृत्तीने ते त्याचें रंगकाम पहात क्षणभर भोंवतीं जमत.

आत्तां केशवकाकांच्या भोंवतीं दोनतीन मुळे, एक म्हातारा कोळी आणि दोन बाया जमलेल्या दिसत होत्या. त्यांच्याहि मनांत हीच वृत्ति होती. झोंक- नोक परीटघडी कपडे ल्यायलेला हा साहेब एक फळकुट हातीं धरून रंगांची चिताड कशासाठी करीत आहे अ्या विस्मयानें ती सारी मंडळी केशवकाकां- पासून थोड्या अंतरावर उभी होती. त्या ल्हान सुलांना सगळ्यांत अधिक

५वें] भास ४७

जिज्ञासा होती व मनांतली भीति आंवरून जितकें साहेबाजवळ जाणें शक्‍य आहे तितकें जवळ सरकून त्या लहानशा घोळक्याच्या अगदीं आघाडीलाच तीं उभीं होतीं. केहवकाकांच्या हातांतला ब्रश जसा हाळे तशा या छोट्या प्रेक्षकांच्या मानाहि हालत, आणि कांहीं विचार करूं लागून केशवकाका रंग- पात्रांत नुसता ब्रशाचा चाळा करीत राहिले कौ तेवढ्या अवधींत तीं मुलें हातांत कॅसलीशीं कश्चीं रानफळें होतीं ती कचाकच खाऊन तोंड पुशीत. बाया उभ्या होत्या त्या चित्राकडे पहात होत्या कौ चित्रकाराकडे अधिक निरखून पहात होत्या तें न सांगणें बरें. डोक्यावर भल्या मोठाल्या माशांची एक एक जोडी असूनहि ज्याअर्थी त्या ताटकळून उभ्या होत्या त्याअर्थी त्या जें कांहीं पहात होत्या त्यांत त्यांचें मन विलक्षण रमले होतें येवढें मात्र खचित. त्या मंडळींत म्हातारा होता त्याचे डोळे जवळ जवळ गेल्यासारखे दिसत होते. तरीहि डोळे किलकिळे करून तो केशवकाकांच्या हातांतल्या चित्रफलकाकडे पहातच होता, आणि कसल्याशा हिरव्या पानांत तंबाखू गुंडाळून तयार केलेला घरगुती चिरूट ओढण्याचें त्याचें काम सारखें चाळूच होतें.

केशवकाकांना अर्थात्‌ या मंडळींची दादहि नव्हती. ते आपल्या रंगकामांत रंगून गेले होते. समोरच्या देखाव्यांतली एकेक रंगल्हरी हस्तगत करण्याने त्यांना जो अवणनीय आनेद होत होता तो कलेच्या उपासकावांचून दुसऱ्या कोणाला कळवायचा नाहीं, पणजीहून येणारा रस्ता घेनुकुंजाच्या आवारांत शिरण्यापूर्वी जो मिऱ्या घाट म्हणून पांच सहा मैलांचा मोठा घाट लागतो तयाच्या माथ्यावर रस्त्याच्या कडेपासून पांच सहा पावलांवर एका शिळेवर ते बसले होते. त्यांच्यापुढे खोळ दरी पसरली होती, व तिच्या पलीकडे सपा- टीवरचा एक विस्तीणे पद्चा दिसत होता. त्या बाजूसच पश्चिमेचें क्षितिज व घेनुकुंज बंदराची एक बगल असल्यामुळें या सूयोस्ताच्या वेळीं तिकडे अवणे- नीय शोभेला भरती आली होती. घाटमाथ्यावर बसून पाहणाराला तीन चार मेल दूरच्या बेदरांतल्या वस्तू निरनिराळ्या दिसण्याऐवजीं त्यांचा एक झुपका झाल्यासारखा दिसत होता, आणि त्या सबंध झुपक्यावर कलंडत्या सूयाची सुवणेप्रभा सांडल्यामुळें बंद्रांतल्या त्या वस्तू एथ्वीवरच्या नसून कोठल्या तरी दिव्य लोकांतल्या आहेत असा भास होण्यासारखा होता. बंदराच्या अली- कडे दृष्टि टाकली कीं उतरत्या जमिनीवरची खाचरे आणि ताडामाढडांचीं बने

४८ अटकेपार [ प्रकरण

आ की.

एखाद्या कुशल स्त्रीनं आपल्या गौरीपुढें मांडलेल्या कृत्रिम वस्तूंप्रमाणें व्यव- स्थित व छोटी छोटीं दिसत होतीं. मावळत्या सूर्याने त्यांच्यावरहि आपलीं किरणं पसरलीं होतीं, व तीं दिसतांच विश्रान्तीस जाण्यापूर्वी आपल्या कला- कुसरीच्या सुबक वस्तूंवर रेशमी वसन टाकणाऱ्या कारागिरांची कल्पना मनांत येत होती. दूरच्या त्या सूर्येकिरणांची पांखर दरींतल्या वृक्षांवरहि पडली होती, वण तेथें अंधकारांत मिसळल्यामुळें त्यांची कनककान्ति नाहींशी होऊन तीं क्षीण आणि धूसर दिसत होतीं, व त्यामुळें दरीच्या गंभीर देखाव्याला अधि- कच गंभीर स्वरूप प्राप्त झालें होतें !

हा देखावा पहातांच केशवकाकांच्या हृदयांत अनंत भावना उसळल्या, अनेक अस्पष्ट विचार हालल्यासारखे झाळे, आणि अनेक कल्पनांची खळबळ झाली. त्या इृऱ्याची बहार लटून आपल्या चित्रफलकावर ती वर्तवावी अशी जबर लालसा तर त्यांना झालीच, पण तें वश्य पहातांच त्यांच्या अंतःसृष्टींत जें कांहीं उचंबळून आलें तेंहि आपल्या चित्रद्वारें व्यक्त करण्याची विलक्षण ओढ त्यांच्या जिवाला लागली. ते एका सोईस्कार शिळेवर बसळे, आणि त्यांनीं आपली रंगांची किमया सुरू केली. त्यांना वेळाचें भान राहिलं नाहीं; मग भोवतालच्या त्या विचित्र घोळक्‍्याकडे कोठचें त्यांचें लक्ष जायला ६ '

तितक्‍यांत पणजीच्या बाजूने रोजची मेळ मोटार आली. घारमाथ्याच्या अलळीकडलें वळण घेऊन ती धांपा टाकीत चढली, आणि केशवकाकांभोंवतीं जमलेली संडळी अगदीं ऐन रस्त्यावर उभी असलेली ड्रायव्हरला दिसल्यामुळे त्यानें मोठमोठ्यांदा इशारा दिला,

“पों पों5! पों पों5! टचे य्यूंह! य्वैट्यूंब्ह! गर्र्‌! गर्र्‌पो 5”

केशवकाकांभोंवतालची मेंडळी लवकर शुद्धीवर न आल्यामुळें ड्रायव्हरने डाक्य तितक्‍या प्रकारें आपल्या शिंगाचे आवाज काहून ओरडा केला होता. शेवटीं मोटार अगदींच जवळ आल्यावर ती मंडळी आरडतओरडत पांगली. केशवकाकांनीं मान वळवून पाहिलें.

मोटारड्रायव्हरजवळच्या सीटवर बसलेला इसम एकदम ओरडला,

“काका! ओहो! वा!”

आणि “ जरा उभी करा हो ” असं डायव्हरला म्हणून त्यानें गाडीचा वेग कमी होतांच खालीं उडी टाकली.

"4वें] भास ! ४९

काकांची सुद्रा विस्मयानें व आनंदानें प्रफुठ्ठित झाली व त्यांनी म्हटलें,

“ सुधीर ! शाब्बास ! अरे पत्रबित्र--तार तरी करायची होतीस---”

“ अहो, काल सकाळीं अकरापर्यंत कल्पना नव्हती साहेब रजा देईल म्हणून. पण्य काळ एकदम खुषींत येऊन स्वारी म्हणाली, आठ दिवस रजा देतों तुला, जाऊन ये कुठं जायचं आहे तें. मग घरीं जाऊन, आईला दादांना विचारून मेर गांठतां गांठतां काय घांदळ उडाली विचारू नका! त्या धांदलींत तार- ऑ्पॉफिसांत जायला वेळ तरी कुठला ! अन्‌ स्टेशनवरून तार करायची तर लुसर्‍च्या या गांवाला स्टेशनच नाहीं !--शिवाय, तुम्हांला एकदम चकित---?

“ हो हो, झालं तेंहि वाईट नाहीं ! अन्‌ या जागीं आपली अकस्मात्‌ गाठ पडली ही तर फारच मजा !--बरं आतां असं--या गाडींतच मी येतों. कायरे डायव्हर, घेनुकुंजाचं जकातनाकं आहे ना, तिथं जायचं आहे मला, काय घेणार १”

“ आपल्याला काय सांगाय'चं साहेब १ द्याल तें.” असें म्हणून मोटारवाला हसला.

काकाहि हंसले. त्यांनीं आपलें सामान गोळा केलें, सुधीरनें त्यांना हातभार ळकावला, व ते दोघेहि गाडींत चहून जवळ जवळ बसले.

मोटार थांबल्याचा फायदा घेऊन मोटारवाल्यानें सिगारेर शिलगावली होती तिर्‍चे दोन मनसोक्त झुरके मारून त्याने ती फेकून दिली आणि गाडीचा जरेकर्‍चा दांडा पुढें करीत व पेट्रोलच्या पायंड्यावर पाऊल दाबीत म्हटले,

“ हां, चल बेटा.”

. केशवकाका व सुधीर यांजकडे त्या मोटारींतळे उतारू जसे विस्मयाचे कलाक्ष टाकीत होते तसेच वाचकहि जरा विस्मयानेंच मनाशीं म्हणत अस- तीर्ळ, एकदम या भागांत कुठें भेट होत आहे. आपली आणि या चुलत्यापुत- ण्यांचची ! म्हणून कथानक पुढें चालूं करण्यापूर्वी कांहीं गोष्टी सांगितल्या पाहिजेत.

घेनुकुंजला जाण्याचा काकांचा बेत होता व त्यांनीं आपल्याबरोबर येण्या- विषयीं सुधीरला विचारलें होतें हे वाचकांस माहीत आहेच. पुढें लक्ष्मीबाई नवज्वराने आजारी पडल्यामुळें सुधीर दहापंधरा दिवस काकांकडे जाऊं शकला नाहीं. नंतर तो त्यांना भेटला तों त्यांची घेनुकुजला जावयाची सगळी जय्यत तयारी झाली होती व ते तिसऱ्या दिवशीं सुंबईहून निघणार होते. त्यांनीं आपल्याबरोबर निघण्याचा सुधीरला आग्रह केला. पण अनेक कारणांमुळे तें शाक्क्य नव्हतें. एक तर त्याची आई नुक्तीच कोठें दुखण्यांतून उठली होती

]

"५० अटकेपार [ प्रकरण

त्यामुळें याजुळे भाण कदी दिक २0 0२५ २०००० कांहीं दिवस घरांतून बाहेर जाण्यास त्याचें मन तयार नव्हतें. दुसरें, ब्राउनिंगसाहेबाकडून अशी हुकमी रजा मिळणें जवळ जवळ अशक्य होतें. आणि शिवाय जयंत त्याच्याकडे पाहुणा ग्रेणार होता, म्हणून त्यानें काकांना सांगितलें कीं, * तुम्ही जा, मठा येतां येत नाहीं, दुसऱ्या एखाद्या ट्रिपच्या वेळीं मी तुमच्याबरोबर येईन.” पण सुधीरनें धेनुकुंजाकड'चा रम्य प्रदेश पाहिलाच पाहिजे असा केशवकाकांचा कटाक्ष होता, व म्हणून शेवटी असें ठरलें कॉ त्यांनीं सकीनासह जाऊन घेनुकुंजास तळ द्यावयाचा, व॒ सवड होतांच व भाउनिंगसाहेब प्रसनन होतांच मिळेल तेवढी र॒जा घेऊन सुधीरनें मागाहून जावयाचें.

केशवकाकांना घेनुकुंजास येऊन पंधरवडा होऊन गेला तरीहि सुधीर आठा नाहीं, व येण्याच्या खटपटीत आपण आहोंत अशाबद्दल त्याचें पत्रसुद्धां आले नाहीं तेव्हां काका बरेचसे निराश झाले. एके दिवशी रात्रीं जेवतांना ते . सकोनाला म्हणाले,

“ सुधीर आतां येईल्सं कांहीं चिन्ह दिसत नाही. तो आला असता कीं मला फार बरं वाटलं असतं.” |

मर्बारी थाटाच्या खोपट्यांत हें बोलणें चाललें होतें व काकांनीं हे उदार काढले तेव्हां घासठेरच्या एका खेडवळ दिव्याचाच काय तो प्रकादा त्यांच्या तोंडावर पडला होता. पण तेवढ्यांतहि त्यांचा चेहरा एकदम कट्टी झाल्याचें सकोनाला स्पष्ट दिसलें.

तिनें कांहींच उत्तर केलें नाही. एका पातेल्यांतला कायसा पदार्थ ती चुलीवर पळीनें ढवळीत होती त्यांतली एक पळी घेऊन तिनें काकांच्या पानावर वाढली. ती वाहून ती दूर होत होती तोंच काकांनी विचारलें,

“कां १ बोलत नाहींस ? विचार कसला करीत आहेस १ ?

“ सुधीरवरच्या आपल्या अमर्याद प्रेमाचा विचार करीत होतें.” सकीनानें चटकन्‌ उत्तर दिलें.

“कां, तुला त्याचा मत्सर वाटूं लागला कीं काय १” .

* मुळींच नाहीं. तुमच्याइतकाच मलाहि तो प्यार वाटतो. त्याला *पाहिलं कीं माझ्या स्वभावांतलं सारं वात्सल्य जागत होतं. तो आला.नाहीं तर माझीहि फार निराशा होईल.”

५वॅं] भास:

“४-६”. ८"४.””"- ११-५५ १९.९४. ४ ४७४४१... ५.५१. ५१५ . ५ .//५-४ ४७. "५.१९. %-€५-/%-€ ८-४”

याप्रमाणें काका व सकीना दोघेहि सुधीरची प्रतीक्षा करीत होतीं व निराश व्हावयाच्या बेतांत होतीं त्यासुळें सुधीर अनपेक्षितरीत्या दिसतांच घाटमाथ्या- वरच्या जागीं काकांना जसा अतिदाय आनंद झाला, तशीच सकीनाहि खोप- टाच्या अंगणांत त्याला पहातांच अत्यंत आनंदली.

ती लगबगीने दाराशीं आली व म्हणाली,

“ ओहो ! अखेर चंद्र उगवला म्हणायचा एकदाचा ! ”

मलबारी खोपटाच्या ठेंगण्या दारांत ती उभी असल्यामुळे तिला वांकावें लागलें होते, वरची चौकट डोक्याला लागेल या भीतीनें तिनें डावा हात माथ्यावर ठेवला होता, आणि वर सांगितलेला उद्गार काढतांना आनंद व आश्चये व्यक्त करण्यासाठीं तिनें आपला उजवा हात पुढें पसरला होता. लहान मुली चक्कापाणी खेळतांना वांकतात त्याची तिळा पाहून सुधीरला आठवण झाली, तिनें केलेली * चंद्र ' शब्दावरची कोटि ऐकून त्याला आनंद झाला, आणि तिचे कटाक्ष आणि हास्य पाहून तर त्याला वाटलें याहून अधिक प्रेमाचें स्वागत

कोणतें असणार ?

हंसत व विनोदाची उत्तरे प्रत्युत्तरे करीत चहा झाल्यावर सकीना पाक- सिद्धीस लागळी, आणि काका व सुधीर अंगणांत एक खाट होती तिच्यावर गप्पा मारीत बसल. सुधीर काकांशीं व सकोनाशीं नेहमींप्रमाणेंच मनसोक्त बोलत होतासें दिसले खरें, पण आपल्या चित्तवृत्तीवर कांहीं एका विलक्षण स्तब्धतेचें पटल आलें आहे असें त्याचें त्यालाच वाटत होतें. यापूर्वी असली वनश्री त्यानें कधींच पाहिली नव्हती; शहरांतलीं विविध दरश्यें पहावयास सरावलेल्या त्याच्या दृष्टीला सृष्टीचा हा देखावा केवळ रमणीयच नव्हे तर चमत्कृतिपूर्णे वाटून त्याचें चित्त दबकल्यासारखें झालें होतें. लोंढयाची हद्द ओलांडून तिनईं घाटा- च्याजवळ आल्यापासूनच सृष्टीचे अगदीं नवीन, अपरिचित असें मनोहर स्वरूप त्याच्यापुढे खुले झालें होतें, व तेव्हांपासूनच कांहीं न बोलतां स्तड्ध बसावें आणि या शोभेची मजा ठटावी अश्यी एक विचित्र वृत्ति त्याच्या ठिकाणीं उत्पन्न झाली. मिर्‍्या घाट सुरू झाला व धेनुकुंजाच्या सीमेंत गाडी शिरली त्या- नेतर तर अधिकच मनमोहक, गंभीर आणि उदात्त अशी वन्यशोभा दश- दिशांना विखुरलेली त्याला दिसूं लागली, व त्याच्या वृत्तीचा सुंदपणा वाढतच गेळा. आणि आतां काकांच्याजवळ तो खाटेवर बसला त्या वेळींहि एखाद्या

'टकेपार [ प्रकरण

| 0000000000 य भ्रमिष्टासारखेंच त्याला वाटत होतें. तो बसला होता तेथें सभोंवार नारळीच्या उंच दृक्षांच्या रांगा लागून राहिल्या होत्या. पश्चिमेच्या बाजूचे क्षितिज त्या ब्रक्षांच्या फटींतून दिसत होतें तें अंधार झाल्यामुळें अस्पष्ट, आणि खिन्न भासत होतें; आणि ससुद्राच्या ए्रष्ठभागावर फिरणार्‍या पडावांतील माणसें काळ्या कागदाच्या आकृति कातरून मांडाव्या तशीं वाटत होतीं. पूर्वक्षितिजावर चंद्र उगवायला अजून बराच अवकाश असल्यामुळें तिकडच्या टेंकड्या अतिदायच अंधुक दिसत होत्या; आणि त्यांच्या अलीकडे आसपासच्या घरांतल्या दिव्यांचा मंद प्रकाश व प्रकाशाच्या वल्यांत कृष्णदेही उभ्या राक्षसांप्रमाणे वाटणारे सरळ- सोट वृक्ष यांखेरीज कांहींच दिसत नव्हतें. या हश्याकडे पाहून त्याच्या चित्तावरचें स्तव्धतेचे पटल अधिकच दाट झालें व किती वेळतरी तो कांहींच बोलला नाहीं.

काकांनीं विचारलें,

“ काय £ मुंबईची बातमी काय आहे £ ”

या प्रश्नाने तो भानावर आला. एकदां त्याला वाटलें आपल्या अंतःकरणा'ची जी विलक्षण स्थिति झालेली आहे ती काकांना सांगावी. त्या हेतूने त्यानें एक दोन शब्द उच्चारलेहि. पण तत्क्षणी त्याला कळून आलें कीं जें सांगावेसे आपल्याला वाटत आहे. तें सांगणें सोपें नाहीं. स्वप्नांत भिणारा मनुष्य ओरडण्यासाठीं धरपड करूं लागला म्हणजे जशी आपली वाचा नाहींशी झाली आहे असा त्याला त्याच स्वप्नांत भास होतो तद्ठव आपलें झालें आहे हें तो उमजला. मग त्यानें तो नाद सोडून दिला आणि म्हटलें,

“ मुंबईची होय १--किती तरी बातमी आहे. ”

“ होय £--काय काय £---मुंबईस एखादा धरणीकंपाचा धक्का बसला किंवा समुद्राला पूर आला असली कांहीं आणली आहेस कीं काय बातमी 2”

_ “ मुंबईच्या कांहीं नाहीं पण माझ्या मनाला धरणीकंपाहूनहि जबर धके बसून माझ्या विचारांच्या उतरंडी कशाहि ठेवल्या तरी गडगडाव्या अश्या गोष्टी आमच्या धरांत घडल्या आहेत. त्या तुम्हांला सांगायच्या आहक्वदेत. ”

“असं१?” | “ हो. ” असें म्हणून सुधीरनें दूरच्या त्या पश्चिम क्षितिजाकडे पुन्हां नजर, टाकली, तों तेथील आकाशावर छोट्या छोट्या काळ्या ढगांची चिताड झालेली

५वें] भास! ा

> यी कश

त्याला दिसली, व त्या देखाव्यांतली मघांची खित्नपणाची लकेर बळावल्या- सारखें त्याला वाटळें. तिकडेच तो पहात राहिला

त्यामुळें काका म्हणाले, “ सांग ना.

मंग मान हालवून “ खरंच. ” असें तो उद्गारला व सांगूं लागला.

त्यानें आपल्या आईच्या दुखण्याची सारी हकीगत सांगितली, आणि मग माईंच्या पत्राबद्दल आणि जयंत बडोयाहून त्याच्याकडे चार दिवस आला होता त्याबद्दलहि सगळें सांगितलें. काकांवर त्याचें निःसीम प्रेम होतें आणि कोणतेंहि लहान मोठें दुःख झाळें असतां तें काकांच्याजवळ उघड केलें कों त्यांनीं उलट कांहीं सांत्वन केलें न केलें तरी मनाला बरें वाटावें असा त्याचा नेहमींचा अनुभव होता. म्हणून गेल्या महिनाभराच्या अवधींत दादांच्या वततेनानें आपल्या मनांत विचारांचे विरोधी प्रवाह कसे सारखे खळखळं लागत होते त्याचे सविस्तर वणेन त्यानें या वेळीं काकांजवळ केलें, व शेवटीं म्हटलें

“ दादांच्याबद्दल मी कांहींहि बोललो तरी माझी पितृभक्ति चळली असा संदाय तुम्ही घेणार नाहीं ही माझी खात्री आहे म्हणूनच त्यांच्याबद्दद मनांत येणारे वावगे विचारहि मीं तुमच्याजवळ उघड उघड सांगितले. खरंच, माझ्या मनाचा मोठा गोंधळ उडतो---”

“ सुधीर, तुला मी सांगू £ ” असें म्हणून काकांनी आपल्याकडे अतिशय निरखून पाहिलें असे सुधीरला वाटलें. तो नुसतें म्हणाला,

द्द काय 2 204

“ केव्हां तरी ही गोष्ट तुला सांगावी लागणारच आहे.” काका म्हणाले, “< अन्‌ ती सांगायचं पाप मलाच करावं लागणार आहे. पितृभक्तीसारखी उज्ज्वल भावना दुसरी नाहीं अन्‌ तिला अमंगल स्पर्श करण्याचा माझा यत्किचितहि हेतु नाहीं. पण तुझ्या मनाचा गोंधळ कां उडतो आहे तुला कळत नाहीं ६--”

ट्ट कां 2 9१

“< साध्या शुद्ध विवेकाला जें पटणं त्रिकालींहि रांक्य नाहीं तें केवळ तुझ्या दादांच्या कृतींत तुला दिसतं म्हणून तूं पटवून घ्यायचा प्रयत्न करतो आहेस --- समजलास १ संस्कृतींत जुनी अन्‌ नवी असा भेद करून त्याबद्दल कोणी हृटवाद धरून बसलं कीं मठा हंसूंच येतं. संस्कृति संस्कृति म्हणजे काय £ परिस्थितीचा ताप न होतां तिच्या प्रकाशाचा उपभोग मात्र घेतां यावा म्हणून चालीरीतींची

५४ अटकेपार [ प्रकरण त्त तारी कलक

जी एक छत्री आपण हातीं धरतों ती. सूर्य बदलला कीं आपण छत्रीचा झोंक पाटीत नाहीं कां £ संध्याकाळीं सूर्य पश्चिमेला आला तरी सकाळच्या जुन्या तऱ्हेनंच मी छत्री धरीन म्हणणारा शहाणा का? हृद्टानं छत्री पूर्वेस धरून केश सोसण्याचा करार त्यानं दाखवला म्हणून त्याचं मत नाहीं कांहीं बरोबर ठरत! छे ! दादाचा करार म्हणजे एक सदुणच खरा. पण त्यांत दुःखाची बीजं सांठलीं आहेत ! माईंच्या आयुष्याचं मातेरं झाळूंच कीं नाहीं £ तूंहि असा बावरलास कोॉ--”

पुढें काका बोललेच नाहींत.

तितक्‍यांत सकोना आंतून बाहेर आली व जेवायला उठण्याची तिनें सूचना दिली.

रात्रीं सुधीरठा झोंप लवकर लागली, पण पहिली झोंप संपून तो कशानेंसा जागा झाला त्यानंतर त्याचा डोळा लागेना. त्याच्या मनांत कांहीं विचार चालले होते असेंहि नाहीं, पण झोंप येईना खरी. शेवटीं त्यानें पुरते डोळे उघडले. खिडकीच्या वरच्या उघड्या जागेतून चांदण्याचा एक रंद पट्ट आंत आलेला त्याला दिसला. तो चटकन्‌ उठला व त्यानें खिडकी उघडून बाहेर पाहिलें तो लखर्खीत चंदेरी मुलाम्यांत सारी सृष्टि बुचकळून काढल्यासारखी दिसत होती. त्याच्यार्ने राहवेना. त्यानें दार उघडळें व अंगणांत जाऊन उभें राहून त्यानें सर्भोवार दृष्टि टाकली.

तिन्हीसांजच्या वेळचो ती मळूल, अंधुक, खिन्न सृष्टि कोठें उरली होती? ती पार अदृश्य होऊन जिकडे तिकडे धवल ज्योत्स्ना सांडेतों भरली होती. नारळीच्या झाडांच्या गर्दीत चांदण्याच्या अनंत आकृति जमिनीवर दिसत होत्या. बंदराकड'च्या नाजस ससुद्राच्या जलपृष्ठावर पडलेले चांदर्णे लाटांबरोबर हिंदकळून नाचत होतें. पूर्वेकडच्या व दक्षिणेकडच्या टेंकड्या ज्योत्स्नाप्रवाहांत खुझाठ न्हात होत्या, आणि जलक्रीडा करणाऱया हत्तींनी मधून मधून समाधानाचे फूत्कार काढावे तद्वत्‌ पश्चिमेकडच्या लाटांच्या ध्वनींचे मंद प्रतिध्वनि त्या टेंकड्यांतून उठत होते. त्या बाजूला आंब्याचे व वडाचे जुनाट व्रक्ष होते ते कितीहि संकरे आलीं तरी न चळणाऱया धीरोदात्त पुरुषांप्रमाणे निश्चळ उभे असलेले दिसत होते. वारा इतका हलक्यानें येते होता कीं तो वारा आहे, कीं वनदेवतेचें तें एकान्तांतील-स्वरूप पहाण्यासाठी पाऊल पुढें टाकणाऱ्या माणसाला “ स्‌! मागं

पवे] भास! ७

./१६.५.८%.%./५/४./५./१%/१ ५१ »१८/%१५.४./९. १.५९ ४९५१५ ७४,४१0 ४१.७ १. ४0७. ४१४७... /४%.४१./%./0. /१.४७५.५४% ४ ४१ €४ /५.५४१ ४.४५.%./१%./९ /% /४९./१%-/१ “१ /५१./% ४.४९. / ./१ ./४ ५१% ४ “१.१. ७

फिर ! ” असा इशारा देणाऱ्या पहारेकऱयाची ती कुजब॒ज आहे. असा क्षणभर भ्रम पडत होता. चांदर्णे जसें चहूंकडे तुडुंब भरलें होतें तशीच एक प्रकारची विलक्षण शान्तता जिकडे तिकडे कांठोकांठ भरठेली भासत होती.

सुधीर हें सारें पहात राहिला. पहात राहिला म्हणण्यापेक्षा अनुभवीत राहिला म्हटलें पाहिजे. नुसत्या नेत्रांनींच नव्हे तर सार्‍या पंचेंद्रियांनीं त्या दृऱयाशीं तो तद्रूप झाला. त्या अवर्णनीय अनुभवाने होणाऱ्या आनंदाच्या भरांत त्याला आपल्या मनांतल्या सगळ्या इांकाकुशंकांचा विसर पडला. किंबहुना त्याला वाटलें संस्कृति जुनी कसली आणि नवी कसली £ हे भेद कृत्रिम आहेत, खोटे आहेत. या दिव्य सृष्टीचे अनंतत्व हेंच काय तें सत्य, आणि या अनंतत्वांत विलीन होण्यास साहाय्य करणारे हेतू म्हणजेच खरी संस्कृति. असल्या हेतूंत प्रेम हें अग्रगण्य नाहीं काय ६

हा विचार मनांत यायला आणि आपल्या खांद्याला एका कोमल हाताचा स्पश्षे झाला आहे असें सुधीरला वाटायला एकच गांठ पडली. त्यानें मागें वळून पाहिलें तों एक अत्यंत लावण्यवती स्त्री आपल्याकडे आजेवी दृष्टीने पहात आहेसें त्याला वाटलें. तिच्या केशभारापैकीं कांहीं कॅस तिच्या कपाळावर रुळत होते आणि त्यामुळें तिचे तेजस्वी डोळे अधिकच खुलून दिसत होते.

तें दिसतांच. सुधीर चमकला, दूर्‌ सरकला व हलकेंच म्हणाला,---

कांहींच म्हणाला नाहीं.

कारण जें दिसलेसे त्याला वाटलें तें लगेच दिसेनासें4झाळें.

तो सारा नुसता भास होता !

प्रकरण ६ वें

घाटमाथ्यावर दिसलेली व्यक्ति

० क

४. सऱया दिवशीं सुधीर रोजच्या संवयीच्या वेळेपेक्षा ठव- ४ कर जागा झाला. खिडकीवरच्या उघड्या जागेंतून रात्री 2: जसें चांदणें आंत आलें होतें तसा अजून क्षितिजा- र ७9” खालींच असलेल्या सूर्याचा मंद प्रकाश या वेळीं खोलींत ६3 ि शिरला होता. रात्रींच्या चांदण्याहून या प्रकाशाचा य __ आपल्या मनावर कांहीं वेगळाच परिणाम होत आहे' असें सुधीरला वाटलें, तें चांदणें उन्मादक होते, हा प्रकाश उपशामक वाटत होता. चांदण्याची किरणें कामशरांसारखीं हृदयाला जाऊन भिडत होतीं, या प्रकाशाच्या सौम्य धारांनीं बुद्धि थुतठी जात आहेसा भास होत होता. तें चांदणें कामिनीच्या ळडिवाळ शाब्दांसारखें होतें, हा प्रकाश तपरूवया्या उपदेशवाणीसारखा होता. दोहोंपैकी जीवाची अनामिकी तहान भागविण्याचे अधिक सामथ्ये कश्यांत आहे, असा प्रश्न सुधीरच्या मनांत आला, व त्या प्रकाशाकडे पहात व मनाशीं विचार करीत तो किती तरी वेळ तसाच अंथ- रुणांत पडून राहिला. पण त्याच्या मनाचा निश्वय होईना. रीवटीं अंगावरचे पांघरूण दूर्‌ टाकून तो उठला. त्यानें खिडकी उघडली व : चूळ भरून टाकून बाहेर पाहिलें. वारा अगदीं बंद असल्यामुळें वृक्षांच्या फांद्या अगदीं निश्चल होत्या. जणू ते सारे व्रक्ष त्याच्या काकांच्या चित्रांतळे रंगवलेले बृक्षच होत. पक्षी डोळ्यांपुढे फारसे दिसत नव्हते, पण त्यांचे अनेक स्वरांतले विविध शब्द मात्र ऐकूं येत होते, व त्यांतच किनाऱ्यावरील लाटांच्या गंभीर ध्वनीचा अस्पष्ट अवशेष मिसळल्यासारखा वाटत होता. जवळपास फारशी फुल- झार्डे किंवा फुलवेली दिसत नव्हत्या, परंतु आसमंतात अनंत रानफुळें फुलली

वें] घारमाथ्यावर दिसलेली' व्याक्ति ७

असलीं पाहिजेत, कारण हवेंत जिकडे. तिकडे एक विलक्षण मत्त गंध दर- वळला होता. खुधीर तसाच किती वेळ तरी खिडकींत उभा राहिला. उजवीकडच्या सेंपा- काच्या खोलींत सकीनाच्या हातचीं भांडीं वाजत होतीं तीं त्याळा ऐकूं येत होतीं. तिची चाहूल केव्हांपासून तरी त्याच्या कानावर थेत होती. एखाद्या दक्ष ग्रहिणीला साजणारी तिची ही तत्परता त्याला मोठी कौतुकास्पद वाटली. तितक्‍यांत सकीनाच दारांत आली व तिनें हसत हिंदुस्थानींत विचारलें, “ चुम्ही चहा आधीं घेणार काय १” | “कां १-क्राका १? “ त्यांना उठायला वेळ लागेल. म्हणून म्हणतें---? “ नको. ते उठेपर्यंत मी त्यांचीं सारी चित्रं पहातो. कालपासून तीं केव्हां पाहिनसं झालं आहे मला.” “ठीक ठीक ” असें म्हणून सक्तीना हंसली, व मग. सुधीर व ती दोघें मिळून डावीकडच्या खोलींत गेलीं. | तेथे आठ दहा चित्रफलक रंगून तयार झालेल्या स्थितींत काळजीपूर्वेक ठेवलेळे होते. त्यांतळें एकेक चित्र घेऊन व त्याच्यावरचें उंची वस्ताचे आवरण दूर करून तीं सारीं चित्रें सकीनानें नीट प्रकाश साधून सुधीरसमोर मांडली. खथीर त्या एकेका चित्राकडे निरखून पाहूं लागला तों त्याच्या मनांत कौतुकाचा गहिवर दाटून आला. काकांचें अलौकिक कौशल्य अखिल हिंदुस्थानांत मान्य झालें तें उगीच नाहीं असें त्याला वाटलें! हें एकेक चित्र म्हणजे नुसती प्रतिमाच नव्हती, तर एकेक जिवंत काव्यक्ृति होती. त्यांत नुसत्या बाह्यसृष्टीचें ऐश्वर्यच सांठवलेळें नव्हतें, तर सोंदर्येदशनाच्या वेळीं म्ेक्षकाच्या अंतरंगांत कधीं कधीं उद्भवणारी अनुपमेय शान्ति आणि कधीं कधीं उसळणारे भावनांचे कड्ठोळ हीं- देखील रंगलह्रींच्या रूपांत स्पष्ट दाखविली होतीं. वनश्रीची शोभा पाहून काल आपल्या वचित्तवृत्तींची जी अवस्था झाली व जी आपल्याला काळ काकांजवळ बोळूनं दाखवितां येईना ती या एकेका चित्रांत काकांनी बहारीने विशद करून दाखविली आहे असें सुधीरच्या मनांत आलें; व सौंदर्याचा उपभोग घ्यावयाची पाच्नता जरी सगळ्याच रसिकांच्या अंगीं असते तरी त्या उपभोगाच्या वेळीं चित्तवृत्ती कशा थरारतात त्याचा प्रत्यय दुसर्‍्यांस आणून देण्याची दिव्यश्क्ति

फट अटकेपार [ प्रकरण फक्त कवि, चित्रकार, गायक अशा कलेच्या निःसीम उपासकांसच प्राप्त होते' याचा त्या क्षणीं त्याला पुरता उमज पडला.

सकोनानें विचारलें, “ छान आहेत ना?”

तेव्हां तंद्रींत असल्यासारखे करून तो म्हणाला, “ छे! कमाल आहे. काकांची ! ” आणि असें म्हणून त्यानें काकांकडे वळून पाहिलें.

त्याच वेळीं काका जागे झाले.

सुधीर व सक्रीना चित्रांची रांग मांडून उभे आहेत असें पहातांच ते हंसून म्हणाले,

“वा! छान उद्योग काढला आहे रामप्रहरचा ! ”

त्यांनीं उद्यागतची पेटी घेऊन सिगारेट शिलगावली व काड्याची पेटी सकी- नाच्या अंगावर फेकून हंसत ओरडून म्हटलें,

“ऱर्‍हा!”

“ मेरी कसम्‌” असं कांहींसें उद्वारत सकीना पळाली व थोड्याच वेळांत चहा घेऊन आली

मिर्‍्या घाटाच्या माथ्यावरच्या जागीं बसून सुरू केलेलें चित्र पुरें करावया- साठीं केशवकाकांना आज पुन्हां तेथें जावयाच होतें. काका काम करीत असतां सुधीरला पहावयाचेंच होतें, व सकोनाहि घेनुकुंजला आल्यापासून फारशी हिंडली नव्हती. म्हणून सवानींच आज तिकडे जावें, दुपारी वनभोजन करावें नेतर काकांनीं चित्र पुरें करावें व संध्याकाळच्या मोटारनें सर्वानी परत यावें असा बेत सुधीरनें सुचविला व तो काकांना व सकीनाला ताबडतोब पसंत झाला. मग वनभोजनाच्या दृष्टीनें सकीनानें साहित्याची व भांड्यांची तयारी केली, काकांनीं नेहमींप्रमाणें आपळें सामान घेतलें, व हें त्रिकूट भाड्याच्या मोटारींत बसून निघाले.

तो सबंध दिवस या मंडळींनीं फार मर्जेतःघालविला. काकांचे चित्रहि पुरें झालें, व मग हीं तिघें पणजीहून रोज येणाऱ्या मेळ मोटारीची वाट पहात गप्पा मारीत बसलीं

काकांनीं सिगारेट न शिलगावतां खिश्ांतून आपली विलायती चिलीम काढली व त्यांत तमाखू भरून ती पेटविली.

तें पहातांच सकीना सुधीरला म्हणाली,

वें] घाटमाथ्यावर दिसलेली व्यक्ति "५९

मा का 000000.

“ आजच्या चित्राचं काम यांच्या स्वतःच्या मनाजोगतं झालं आहे.”

“ होय £--कशावरून १---” सुधीरला आश्चर्ये वाटून त्यानें हंसत विचारलें.

“ मी सांगते आपली--तुम्ही हो म्हणा.” ती डोळे मिचकावीत काकांकडे पाहून म्हणाली.

“ तरी पण १ ” सुधीरनें पुन्हां विचारलें.

“ सांगू £ जेव्हां जेव्हां काम मनाजोगत॑ होतं तेव्हां तेव्हां सिगारेट न ओढतां यांनीं “पैप ? ओढलेली मीं पाहिली आहें.”

या तिच्या बोलण्यानें सवेचजण हंसलीं व पाइप या इंग्रजी शब्दाचा “पैप? असा जो लाडका हिंदुस्थानी अपभ्रंश तिनें केला त्याची गंमत वाटून काका व सुधीर जास्तच हंसले.

अशा प्रकारें गमतीच्य़ा बोलण्यांत त्यांचा बराच वेळ गेंला, व मोटारची रोजची वेळ टळून गेली तरी ती येण्याचें चिन्ह दिसेना तेव्हां तीं तिघें जरा काळजींत पडलीं. सूर्यास्त होऊन तिन्हीसांजा टळून गेल्या होत्या, त्यामुळें किर्‌ झाडींत घाटमाथ्यावर बसणें फारसें सुखाचें वाटणें शक्‍य नव्हतें. सकीना विशेष चुळूळ करीत होती, व काका आणि सुधीर मिळून तिच्या घाबरटपणावर कोठ्या करून बेठकीचा उल्हास शक्‍य तेवढा कायम ठेवीत होते. काका पाइप ओढतां ओढतां म्हणाले,

“सुधीर, इथल्या जंगलांत. श्वापदांचा उपद्रव फार आहे, माहीत आहे तुला १”

“ हो, असं ऐकलं आहे खरं.” सुधीर म्हणाला.

“ हु ! समजलं. मला भेवडवायसाठीं काढळं आहे. हें बोलणं! ” माना करीत सकीना म्हणाली,

“ नाहीं बुवा ! सहज. आतां वाघाच्या ड्रकणीसारखं कांहींतरी लांबनं ऐकूं आलं म्हणून सुधीरला विचारलं. ” काका गांभीयोचें नाटक करून म्हणाले.

“ हो !--वाघाची डइरकणी--खरंच जसं कांहीं ! ” असें थद्रेवारी नेत पण मनांत किंचित्‌ घाबरून सकीना म्हणाली.

“ खोटं का काय£ ” काका म्हणाठे, “ पण भ्यायचं काय कारण इतकं १ समज आला वाघ, तर तूं काय करशील १---”

खऱ्याखुऱ्या भीतीनें थरारल्यासारखें करून सकीना म्हणाली,

द्‌० अटकेपार [ प्रकरण

न्का क कक कका स क क क कि अशि लीन डक तीसी तकतकीत

“ मोझ्ञ्यांदा किंचाळी फोडीन ! मोठ्यानं ओरडलं कीं वाघ पळतो म्हणे!

हे ऐकून सुधीर व काका खोखो खोखो करून हंसळे. सकोनालाहि हंसू आलें पण त्याच्यावर भीतीचा किंचित्‌ दाब असल्यामुळें ते स्पष्ट उमटलें नाहीं.

हसणे ओसरल्यावर काका पुन्हां म्हणाले,

“ तुझ्याकडे पाहिल्यावर तूं कितीहि ओरडलीस तरी वाघ पळायचा नाहीं. इकडच्या जनावरांना सुदर माणसांचा फार शोक असतो म्हणे.”

“ असं कां १---मग वाघाऐवजीं वाघीणच येईल तर, अन्‌ तुम्हांला दोघांना पाहून तुम्ही दोघंहि देखणे असल्यामुळें याला खाऊं कां त्याला खाऊं असं तिठा होऊन ती उभी राहील. अशी ती उभी राहिली कीं मी उठून घालीन तिच्या कपाळांत एक य$वढा घोंडा ! ”

ती तिची कोटि ऐकून आणि “ य5वढा ” हा शब्द उच्वारतांना दोन्ही हातांनी तिनें केलेला आविभोव पाहून सुधीर व काका यांना अनावर हंसू आलें. सुधीर तर्‌ पोट धरधरून लोळला आणि या वेळीं मनांतली भीति पार नाहींशी झाल्यामुळें सक्ीनाहि खूप खूप हंसली. ।

तितक्यांत घाटाच्या वळणाआडून मोटारच्या शिंगाचा आवाज दोनतीनदां ऐकं आला त्यामुळें हें हंसणें थांबळें व तिघेंहि जण माना वळवून पाहूं लागलीं आतां आपली गाडी येणार व आपल्याला जावयास मिळणार या कल्पनेने सर्वांनाच बरें वाटलें |

पण पाहतात तों वळणाला बगल देऊन चढणारी मोटार भाड्याची मोठी मोटार नसून एक धाकटी खाजगी मोटार होती. मोटारच्या आकारावरून आणि रुबाबावरून कोणा तरी मोठ्या धनिकाची ती होती हें पाहिल्याबरोबर कळण्या” सारखें होतें म्हणून आमची ही मंडळी विशेष जिज्ञासेनें तिच्याकडे पाहु लागली.

मोटार डौलदार रीतीनें चढत खूपच वेगानें वर आली पण अगदीं बरोबर घाटमाथ्यावर ती पोंचली असेल नसेल तोंच “ ठरा ! ” असा एकदम बार झाला हांकणारानें ब्रेक दाबला, तरी गाडी दोनचार ढांगा तशीच पढें फरपटत गेली “ कर्रो ! किरा ! ” असे त्रेकच्या घषेणानें चाकांचे आवाज झाले, आणि हांक- णारी व्यक्ति गुरगुरली

“ तेरी भँ--! अबदुल १ ”

६वें] घाटमाथ्यावर दिसलेली व्यक्ति दश

तेवढ्यांत अबदुल खालीं उतरलाच होता. पुढच्या उजव्या चाकाजीं वांकून तो म्हणाला,

“ पंक्‍वर हय सरकार! बहोत बडा---?

“ सूवर !---”

रस्त्यांतल्या धोंब्यासुळें पंक्चर झाल्यास गरीबाची मोटार असेल तर घोंब्याला पण श्रीमंताची मोटार असेल तर नोकराला दोष पतकरून शिव्या खाव्या लाग- तात हें अबदुलला माहीत होतेंसें दिसले. तो आददबीनें म्हणाला,

“ कसूर माफी असावी सरकार !--दुरुस्त करतों लवकर---?”

हु: [---“” असें कांहींसें हुंकारून हांकण्याचें चाक धरून बसलेला मनुष्य तेथून उठला, खालीं उतरला व त्यानें आपल्यामागे गाडीचें दार लोटले तें धाड्दिशीं वाजलें.

काका वगेरे मंडळी मोटारच्या दिव्यांच्या प्रकाशाच्या अर्ध्या पट्ट्यांत सांपडली होती त्यामुळें ती त्या ग्रहस्थाला दिसली असतील, पण तो दिव्यांच्या उलट बाजूस असल्यामुळें त्यांना नीट दिसला नाहीं.

पण तितक्‍यांत त्यानें सिगारेट पेटवायला म्हणून जळती काडी तोंडापाशी नेली तेव्हां त्या चेहऱ्यावर प्रकाश पडला व तेवढ्यांत त्याचें तोंड उभट असून कॅस खूप वाढवून मागें वळविळेले, नाक सरळ, जिव्हणी खुनशी माणसा- सारखी आणि डोळे धुंद असावेत असें वाटलें. तो पुर्‍या उंःचीचा माणूस असावा हें अंधेरांतहि नुसत्या त्याच्या आकृतीवरून समजत होतें; आणि चेहरा त्या शरीरयष्टीला साजेसाच भरदार दिसला.

तो ग्रहस्थ तेथेंच मोटारीच्या पायरीवर एक पाऊल देऊन उभा राहिला. मधून मधून तो सिगारेटचा झुरका घेई व मधूनच अबदुलची धांदल चालली होती तिकडे पाहिल्यासारखे करी. पण खरें म्हटलें तर त्याची दट्टि प्रकाश्यांत दिसणाऱ्या तीन मंडळीकडेच लागळेली दिसत होती.

चार पांच मिनिटें याप्रमाणें गेल्यावर तो ग्रहस्थ एकदम आोरडला,

“ अबदुल, मूर्ख तूं करतो आहेस तरी काय ? 2

मोटारच्या पुढची सीट उचळून खालच्या पेटींतलीं भाराभार हत्यारें उपस- याचा अबदुलनें सपाटा चालविला होता, त्या हत्यारांच्या खळखळारांत

अटकेपार [ प्रकरण

द की »४॥५०५.०४.५.०५५.>/-४५८८/५०/५-५/४५१-८"५१/१५९५९४९१/४॥१७

तशोच चालू ठेवली.

“ ए गघा ! करतो आहेस तरी काय १”

अबदुलपेक्षां हें नांव झटकन्‌ ऐकू गेलें.

शोकाचा स्वर काहून अबडुल म्हणाला,

“ स्रकार,--सरकार---”

“ अरे, काय तें सांग कॉ-

“ सगळाच घोंटाळा--- आतां चाक दुरुस्त कसं करणार £६--”

“काँ£४

“ जॉकच नाहीं$$ ” रडवा हेल काहून अबदुल म्हणाला, “ गफूरनें काल रात्री काढला होता तो परत नाहीं ठेवला वाटतं. आतां जॉक | ”

“ हुं: !-"- बेवकूफ---?” असें म्हणून अबदुलचा मालक एकदम पुढें झाला ब त्यानें अबदुल्च्या कमरेंत जी लाथ दिली तिच्यासरसा अबदुल कोलमडून खालों पडला व त्यानें हातांत घेतलेली हत्यारें खाळू खाळ्‌ अशीं वाजून रस्त्या-

बर पसरली.

मालक म्हणाला,

“ तुला कुत्र्यासारखा तुडवावा असं वाटतं आहे. हरामखोर! गाड्यांवर नोकरी < केरतां अन्‌ सारीं हत्यारं आपापल्या गाडींत आहे. कीं नाहींत याची दाद नाहीं तुम्हांला . आतां जायचे कसं घरीं वेळेवर ! इथं घाटमाथ्यावर रात्र काढायची पाळी नादीं आली म्हणजे मिळवली !---बेवकूफ !---??

हें बोलतां बोलतां त्याचा राग वाढत गेला व त्यानें उताण्या पडलेल्या अब- दुलच्या कमरेंत आणखी एक लाथ मारली.

अबदुल बिलकुल ओरडला नाहीं. ओरडल्यास मालकाचा संताप अधिक वाढेल हें तो जाणून होता. अजाणता त्याच्या तोंडून विवळण्यासारखा थोडा आवाज निघाला तेवढाच. किवा

तितक्‍यांत घाटाखालीं मोटारीच्या शिंगाचा आवाज झाला, आणि थोब्याचं ४. वेळांत एक भली मोठी गाडी वळण घेऊन चढली,

ती रोजची मेळ मोटार होती.

वें] घाटमाथ्यावर दिसलेली व्यक्ति द्र _ रस्त्याच्या मधोमध एक गाडी उभी आहे असे दिसतांच डायव्हरनें प्रथम

जोराजोराने शेंगाचा आवाज दिला, पण तितक्‍यांत त्याच्या गाडीच्या दिव्यांत अबडुलला लाथ मारून उभी राहिळेली व्यक्ति त्याला दिसली, व मग त्यानें ताब- डतोब आपली गाडी उभी केली, आणि

“ ओः: ! अमीरसाब !---”

असें. पुटपुटून गाडीतून उतरून धांव भारली.

काका, सुधीर व सकीना ही मंडळी मोठ्या गाडीपर्यंत आली व तींत शिरून बसली. सकाळीं येतांनाच त्यांनीं परत जायसाठी सीट्स सांगून ठेवल्या होत्या त्यामुळें ड्रायव्हरला वि'चारण्याची जरूरीच नव्हती. मोठ्या गाडीकडे येतांना अबदुलच्या मालकाच्या अंगावरूनच यावें लागळें, तेव्हां त्यांना अत्त- राचा भपकारा आला. सकोनानें वर मान न करतांच त्यो गृहस्थाकडे नजर टाकली तों तो आपल्याकडे अगदीं निरखून पहात आहे असें तिच्या लक्षांत आलें. ती रागानें सुधीरच्या आड झाली व तेथून झपकन्‌ पुढें गेली.

मोटारमध्यें बसल्यावर आमच्या या तीन मंडळींना अबदुलचा मालक चांगला न्याहाळता आला. कारण मोठ्या गाडीच्या दिव्याच्या झोतांतच तो उभा होता.

त्याच्या पायांत सांबराच्या कातड्याचे बूट होते, पायांत पांढरी सफेत सुरवार होती पण तिचा फक्त मजबूत पोटऱ्यावरचा तंग भाग दिसत होता, कारण त्यानें अंगांत पायघोळ मुसलमानी कोट घातला होता, कोटाचें कापड अस्सल रेडमी व पिवळ्या गुलाबाच्या रंगाचें असून त्यावर जरीच्या तुरळक बुट्ट्या होत्या, कोटाच्या घट्ट कॉलरीचें तोंड खुळें ठेवले होतें त्यांतून आंतल्या खमीसाची पहिली गुंडी चकाकत होती, त्यानें उजव्या हाताच्या दोन बोटांत सिगारेट सेल्शी धरली होती व त्या बोटांच्या पलीकडच्या बोटावरच्या आंगटीं- तला खडा हात वर खालीं होई तसा चमक मारीत होता, त्याच्या ओंठावरची मिशी तुरळक पण ऐटबाज होती, आणि त्याच्या एकंदर मुद्रेवर कमालीची मगरूरी आणि धुंदी दिसत होती. |

मेळ मोटारचा ड्रायव्हर धांवत गेला व त्याच्यापुढे सलाम करून उभा राहिला तेव्हां तो त्याच्याशीं बोलला, तें त्या तशा धुंदींत व मगरूरींतच.

पण तें ऐकतांच तो ड्रायव्हर परत आला, आपल्या गाडीतून त्यानें जॉक नांवाचें यंत्र काढळें व घांवत परत जाऊन जॉक चाकाला लाकून कामाला प्रारंभ केला,

द४ अटकेपार | प्रकरण

तो ड्रायव्हर व अबदुळ मिळून काम करीत होते तेवढा वेळ तो तरुण आपल्याच धुंदींत धूम्रपान करीत उभा होता. त्यांचें काम संपले व त्यांनीं हत्यारेंपात्यारें उचललीं तरी त्याचें धूज़रपान चाळूच होतें. शेवटीं अबदुलनें गराडींत चढण्याची विनंति केली तेव्हांहि तो बेफिकिरीनें गाडींत शिरला, आणि ज्या मेलमोटारच्या ड्रायव्हरने ऐन अडचणीच्या वेळीं त्याला मदत केली होती त्यानें आपल्या गाडीकडे परत येण्यापूर्वी आदबीनें सलाम केला त्याचा फक्त मानेच्या किंचित्‌ झटक्याने न बोलतां स्वीकार केलासें करून त्यानें आपली गाडी फुरेरेंदिशीं वेगानें सोडली.

सारें जग आपली सेवा करण्यासाठींच निर्माण झालें आहे असें समजणाऱ्या वृत्तीचा असा नसुना क्रचितच आढळेल असें तो प्रकार पाहून सुधीरच्या मनांत आलें. त्याच्या शेजारीं एक म्हातारासा मुसलमान बसला होता त्याला त्यानें विचारलें,

द्र ते कोण 2 22

त्या म्हाताऱ्याने उत्तर देण्याऐवजी सुधीरला न्याहाळून पाहिलें व मग म्हटलें

“ तुला माहीत नाहीं कुठचा रेतं १”

अहमदाबाद'च्या चोकांत उभें राहून गांधींना पाहून “ हे कोण१” असें कोणीं विचारलें तर विचारणारा कोठून तरी दूर देशांतून आला असला पाहिजे असं ज्याप्रमाणे लोक तात्काळ ठरवतील त्याप्रमाणें त्या म्हाताऱ्याने “ कुठचा रे त॑ १” हा प्रश्न केला होता

त्याच्या त्या प्रश्नाचे तर सुधीरला नवल वाटळेंच, पण त्यापेक्षां त्याच्या एकेरी बोलण्याचे त्याला आश्वये वाटलें. पण समुद्रकांठच्या लोकांना अहोजाहो म्हणायची रीत माहीतच नाहीं याचा त्याला थोडासा अनुभव होता म्हणून त्याचा राग न मानतां तो म्हणाला, “ आम्ही मुंबईकडले.?”

ट्ट हां, तरीच | ??

“ ते कोण १”

“ सय्यद अमीर.”

““ अमीर १”

“ हुं तर ! याव्या आजोबाचा सख्खा मावसभाऊ धेनुकंजाच्या गादीवर होता ना ! अमीररक्ताचा हा येवढाच पोऱ्या आतां उरला आहे. पण---पण---”

शवे] घाटमाथ्यावर दिसलेली व्यक्ति दण

*ह-९--॥४४४४१५ ४०४४० नशाध्शी ० शापलस्टा*2:.

4४५४४५४५४०

असें म्हणत त्या म्हाताऱ्याने मोटार सुरू होऊन आलेला वाऱ्याचा झोत सहन होईना म्हणून अंगावरच्या जुनाट कोटाची कॉलर दोन्ही हातांनी उच- लून आवळली.

तेवढें केल्यावर तो पुढें कांहीं तरी बोळेळ अशी सुधीरची अपेक्षा होती. पण म्हातारा गप्पच बसला व त्याला कसे बोलायला लावावें याचा सुधीरला विचार पडला.

पण तितक्यांत काकांनीं आपल्या खिद्यांतली एक सिगारेट काढून म्हाताऱ्या- पुढें धरली व हंसत म्हटलें,

“ लीजिये.”

म्हातार्‍्यानें मोठ्या आनंदानें ती घेत म्हटलें,

“ ओ$हो ! सफेत मेमसाब ! जरूर पिऊंगा! ”

त्या कोटीमुळें सवेजण हसले, व आपली कोटी या मंडळींना पटली हें पाहून म्हाताराहि खूष झाला. खुषींत येऊन त्यानें चारपांच मनसोक्त झुरके मारले, व॒ मग छोट्या छोट्या झुरकयांचे विराम अथेविराम देत तो सांमूं लागला,

“ मीं मघांशीं “ पण--पण--? असं म्हटलं ना, तसं म्हणायचं कारण नसतं तर सय्यद सार्‍या घेचुकुंजाचा लाडका झाला असता. पोऱ्या स्वरूपाने कसा आहे तूं पाहिलाच आहेस !--हाः ! मी माझ्या वयांत असा असतों तर दहापांच बिब्बीजान मला संभाळाव्या लागल्या असत्या ! “कां ६ हंसलास १ खोटं आहे कां १--अशा रूपावर कोण भाळणार नाहीं १---पण अश्या रूपाचं एक वाईंट आहे तें हें कौ आपल्यावर साऱ्याच स्त्रिया भाळल्याच पाहिजेत अशी माणसाची भलती समजूत होते. ही समजूत म्हणजे सैतानाची चिथा- वणी'च म्हणा !---अन्‌ खूपसुरतीला अपरंपार पेशाची जोड मिळाली कौ---मग सैतानाचा नंगा नाच क्राय विचारावा ! सारं ख्रीसोंदये आपल्याच उपभोगासाठी आहे अश्या गरुरीनं माणूस वागू लागतो अन्‌ त्या गरुरीला उलट थप्पड मिळाली कौं त्याचे जे अत्याचार सुरू होतात--मी सांगू नाहीं अन्‌ तूं ऐकूं नाहींस असलं आहे तें सारं !--आलंच असेल तुझ्या लक्षांत !--हृ 55५ प्‌! आ५5हा! फार लळतदार आहे बुवा तुझी ही विलायती बिडी ! आणखी काढ एक ! ?

काकांनी खुषीने एकच नव्हे दोनतीन सिगारेट्स त्याच्या हातावर ठेवल्या. मोटारमध्यें मजेने वेळ आण्याबद्दल येवढें मोल द्यायला त्यांची मुळींच ना नव्हती,

षु

६९ | अटकेपार यानाला “ अल्ला तेरा भला करे! ” असें म्हणून म्हाताऱ्याने दोन सिगारेट्स खिशांत

टाकल्या व तिसरी शिल्गावून म्हटले, | मात्र, मुंबईवाल्या साहेबा, आमच्या सय्यदविषयी उगीच विखारून जाऊं नको हो! तो उनाड अन्‌ छंदी फंदी आहे थोडा--कोण नसतं १ जवानी आहे, चाललंच आहे! पण एरव्हीं तो भुगी आहे. या टापूंत त्याच्यासारखा निशाणबाज नाहीं. परवांच या मिर्‍या घाटांतल्या खोऱर्‍्यां- तच एक सपाठ्या वाघ दोनशें याडावरून टिपलान कीं! नऊ फूट लांबीचे मोकळं जनावर म्हणजे जेवण नाहीं ! त्याचं नुसतं निर्जीव कातडं पाहिलं तर डर वाटते आहे बघणाराला! जाऊन बघनातं उमरखानांच्या बंगल्यांत व्हरांड्यांत्च टाकून ठेवलं आहे. सय्यदनं गंमतीने त्यांना दिलं तें.--देण साहजिक नाहीं का? त्यांचा तो जांवई'च व्हायचा आहे लवकरच !----छान होईल सोयरीक ! मोत्याच्या व्यापारांतळे दोन राजे एकत्र होणार म्हणा ना |! सय्यद अमीर आहे अन्‌ आज शेंपन्नास पडावांचा मालक आहे तर उमरखान दौलतीनं सवाई अमीर आहे. इथं या बंदरांतच नव्हे तर कार- वार, कोचीन, चारपांच बंद्रांत त्याच्या रोंपन्नास पडावांचे ताफे तरंगता- हेत !--घेनुकुंजचं सारं वेंचक मोती आज त्याच्या अलवाणांत आहे म्हणा ना !--बडी जंगी होणार शादी ! आम्हां गांवच्या लोकांना मोठमोठ्या दावती होतील, इथली बैँंको नाहीं तर अस्सळ विलायती दारू खायला मिळेल !--वारे सथ्यद ।--तुला सांगूं £ सध्यद म्हणजे शराब आहे बघा. हवासा वाटतो पण जवळ न करणं बरं ! नकोसा वाटतो पण दूर करवत नाहीं ! आलं ध्यानांत ? >> पू! वाः !-र्‍या खुदा !--अरे भाई, गाडी उभी कर बाबा. मला इथं पिराच्या वाडीवरच उतरायचं आहे ना !---हां--तेवढं तें अंब्यांचं टोपठं इकडे करा मियांजी---बहोत अच्छा ! मुंबईवाल्या साहेबा, आदाब अज, बंदगी ! असें म्हणून म्हातारबुवा चाळूं लागळे व मिनिटभर थांबलेली मोटारहि निथाली. निघतांना तिनें आवाज केला, " हुसस्‌5!” जणूं तिनेंहि सुस्कारा सोडला व मनाशी म्हटलें, “ सुटळें एकदांची म्हातारबुवांच्या टकळींतून !

"0४-०७...

ऱ"

प्रकरण ७ वें

सुखकारक दःख

) शवकाका कलेचे उपासक आणि सट्टिसोंदर्याचे भोक्ते होते, पण त्यांच्या संवयी ऐषआरामाच्या आणि आळसाच्या होत्या. त्यामुळें संध्याकाळीं फिरावयास जायची सुधीरनें गोष्ट काढली कीं “ बैस रे, गप्पा मारूं. चहा पिऊंया काय आणखी एकदां १?

हें त्यांचें ठराविक उत्तर असे. दोन दिवस हा कम झाल्यावर तिसरे दिवशीं

सुधीरनें युक्ति केली. काकांना विचारायचा वेडेपणा न करतां त्यानें कपडे केले, हातांत काठी घेतली आणि म्हटलें,

“ काका, मी फिरून येतों किनाऱ्यावर. मी अजून ती बाजू पाहिलीच नाहीं. परवां तर आपण जाणार इथून. येतों लांब चक्कर घेऊन म्हणजे भूकहि लागेल सणसणीत. अं?

काकांनीं त्याची युक्ति ओळखली व हेसून म्हटलें,

*“ समजलं ! बरं--जा.”

सुधीर निघाला तो बंदराच्या रस्त्याने निघाला.

रस्ता फारसा रुंद नव्हता पण अतिशय स्वच्छ होता. दुत्फो लहान लहान घरें होतीं पण सारीं घरें रस्त्यापासून आंत बऱ्याच अंतरावर होतीं त्यामुळें दोही बाजूस नारळीच्या छोट्या छोट्या बागाच लागून राहिल्यासारख्या वाटत. हा रस्ता

' खराच लांबपर्यंत जाऊन मग बंदराच्या हमरस्त्याला मिळत असल्यामुळें येथें रहदारी फारशी नसेच, आणि या वेळीं तर ती अगदींच नव्हती. त्यामुळें वन- रोभेनें ग्रुंगारळेल्या रस्त्यानें एकान्तीं विहार करण्यांत जो विलक्षण आल्हाद सतो तो सुधीरच्या मनांत या वेळी परिपूणे भरला होता. मनांत सुखदायक चिचार चाळू असले म्हणजे मनुष्य उल्हसित असतो यांत संशयच नाहीं. पण खसर्‍्याहि एक प्रकारचा उल्हास मनुष्याला कधीं कधीं अनुभवास येतो. त्या वेळीं

स्यनांत कसलाच विचार नसतो, सुखडुःखाचे सारे विषयच विरून गेलेले

दट अटकेपार | प्रकरण

५८४५५५५५५००४-४४-४५-४५५-८०५८८ ५... ॥-१४१४-१४५-४५.५%-९-.- >« »«. “/१८-९-०१*-

असतात, आणि जणूं मनाची शुद्ध, सात्विक अवस्था प्रगट होते. या प्रकारच आनंद जनसंमर्दांत दुळेभ असतो; शान्त सट्टिसोदर्याच्या दशनानेंच या आनं. दाची प्रतीति एखादे वेळीं येते. आत्तां सुधीरचें मन असल्या आनंदानेंच हलवें झालें होते, व त्यासुळें तो लांब लांब ढांगा टाकीत, हातांतली काठी गरगर फिरवीत व अस्पष्टशी शीळ घालोत चालला होता.

त्याची शरीरयष्टि उंचट, मजबूत आणि अतिशय बांधेसूद होती, व पावरें टाकण्याची त्याची लकब पहातांच त्याच्या स्वभावांतला टढनिश्वय, साहस- प्रियता आणि महत्त्वाकांक्षा कोणींहि ओळखली असती. त्याचे कपड साथे होते, पण त्याच्या अंगावर सफाईने बसल्यामुळे शोभत होते. दोन दिवसांच्या-मुक्का- मानें तांबूस झाठेल्या त्याच्या धोतराचा कसळेला काचा त्याच्या कमरेपासून एकेका टांचेपर्यंत तंग राहून शोभत होता, आणि अंगांतल्या शिकारी थाटाच्या गरम कोटाचे फुगीर खिसे कमरेच्या दोन्ही बाजूंस डोलानें झुलत होते. कोटाची क्रॉलर मानेच्या दोन्ही बाजूंनीं अश्या ऐटीने खालीं उतरून पहिल्या गुंडीवर पोंचली होती कौ जगूं आपल्या अंगाखालच्या पराक्रमी छातीचा आणि प्रेमळ हृदयाचा तिनें अभिमान धरला होता. त्याची कान्ति त्याच्या आईसारखी गोरवणे व तेजःपुंज होती. त्याचा चेहेरा फुगीर नव्हता. गालांची हाडें किंचित्‌ वर असल्यासारखीं वाटत. नाक सरळ होतें पण किंचित्‌ डाव्या बाजूस त्याची ठेवण असावी असा संशय येण्यासारखा होता. डोळे तेजस्वी पण टपोरे नसून किंचित्‌ खोल व भेदक होते, केस काळेभोर होते, आणि या वेळी त्यानें टोपी काहून डाव्या हातांत धरली असल्यामुळें त्यांतल्या पुढच्या झुपकेदार बटा त्यांच्या रुंद कपाळावर दर पावलागणीक टेकत होत्या.

सुधीर आजूबाजूला पहात नव्हता. बंदरावर जावयाचे त्यानं ठरविळें अस- ल्यासुळें सरळ नाकासमोर दृष्टि ठेऊन तो रस्ता आक्रमीत होता. त्याची अस्पष्ट शीळ चाळूच होती व मन कोणत्याहि विचारांत न गंततां मोकळे असल्यामुळें वेगानें चालण्याचीच एक प्रकारची तंद्री त्याला लागली होती.

पण तो छोटा, शान्त रस्ता संपून रहदारीचा राजरस्ता सुरू होतांच त्याची ती तंद्री संपळी. त्या रस्त्यावर येतांच माणसांची व गाड्यांची वाहतुक त्याला. दिसली व तेथून बंद्र थोड्याच अंतरावर असल्यासुळें वंद्रावरचा ठराविक ठद्याचा उग्र ह्िरिवट वासहि त्याला एकदम आला. मुंबईच्या व्हिक्‍्टोरियाच्या ठक्याच्या

वें] सुखकारक दुःख दर मड यज वी या. पण तिच्यापेक्षां पसरट घाटाच्या आणि जराद्या ओंगळ अशा दोनतीन गाड्या त्याच्यापुहून गेल्या त्यांत कोणी तरी षोकी लोक फेरफटका करावयास निघाले होते. रस्त्याने माणसें चालली होतीं त्यांत एकहि स्री नव्हती; नाहीं म्हणावयास पणजीची कांहीं मंडळी आळेली असावीत त्यांत एक स्री कमरेशीं घट्ट चुणढेल्या झुन्न वस्नाचें धुंगट डोक्याभोंवलीं दोन्ही हातांनी धरून दुतफीच्या दुकानांची मौज पहात चाललेली मध्येंच दिसली. बंदरावर कसल्या तरी अवजड मालाची खेप टाकून परत सुटलेल्या एका खटारेवाल्यानें आपला “रथ ” मारे भरघधांव सोडला होता आणि खटाऱ्याच्या खडखडाटाची करकट कमी होती म्हणूनच कीं काय आपल्या पिंजलेल्या भसाब्या आवाजांत तो इष्काला मारे आळवून राहिला होता.

खुद्द बंदराच्या धक्क्यावर शोभेपेक्षां दाटी आणि घाण दृष्टीला पडेल हें जाणून बंदराकडे उजव्या हाताला वळण्याऐवजीं सुधीरनें रस्ता ओलांडला व मग तसेंच पुढें बिनवाटेच्या प्रदेशांतून चालत जाऊन किनाऱ्याची बंदराच्या डाव्या बाजूची बगल गांठली. तेथें पोंचतांच स्वच्छ, शुभ्र, मऊ वाळवंटाचा मोठा पट्टा, व भरतीच्या आवेगामुळें त्या वाळवंटाकडे धांव घेणाऱ्या लाटांचा सूयेप्रकाशांतील चकचकाट त्याला दिसला. त्याच्या पाठीमागें किनाऱ्याची मयोदा नारळीच्या उंच झाडांनी रेखळेली दिसत होती, व त्या वृक्षराजींच्या आड एखाद्या पडदानशीन स््नीप्रमाणें छोटी घेनुकुंज नगरी लपली होती व बाहेरचें जग हळूच पहात होती. त्याच्या उजव्या बाजूला बंदरांत कित्येक पडाव वारुळापाशीं मुंग्यांचा थवा व्हावा तसे धक्क्यापाशीं जमले होते, सामा- नाची चढउतार सुरू होती, आणि त्यांत गुंतलेल्या माणसांच्या राकट आरडा- ओरडीचे प्रतिध्वनि सारखे उठत होते. बंदराच्या त्या बाजूस सुमारें पाव मैलाच्या अंतरावर लहानशा उंचवट्यावर एक मोठा वंगला दिसत होता, तो उंचावर असल्यासुळें तर डोळ्यांत भरण्यासारखा होताच पण त्याचा घाट आणि टस- दारपणाहि चटकन्‌ नजर खेंचून घेई. डोक्यावर ओझें घेऊन बेदराकडे चाललेल्या एका माणसाला सुधीरने विचारलें,

“ तो बंगला कोणाचा हो? ” “ तुडा माहीत नाहीं 2 कुठचा रे तू १”

७० अटकेपार [ प्रकरण स 0

मोटारमधल्या बडबड्या म्हातार्‍याच्या उत्तराची सुधीरढा ताबडतोब आठवण झाली व तर्के लढवून त्यानें विचारलें,

“ सय्यदचचा १ ”

“असं कसं एकेरी बोलतोस १ सय्यदसाहेब अमीरसाहेब असं म्हण.

“ हो हो. त्यांचाच का बंगला १ ”

“ तर! सय्यदसाहेबांच्या वडिलापर्यंत अमीरमंडळी जुन्या राजवाच्यांत रहात होती. पण सय्यदसाहेब बडे षोकी; त्यांनीं हा बंगला टेंकडीकर बांधला. आतां येवढ्या सुलखांत या बंगल्याच्या तोडीचा एकच बंगला आहे. ”

“ तो कुठला 2 ?

“ म्हणजे तुला इथली कांहींच माहिती नाहीं तर! ”

“ नाहीं. सांगा ना.”

" तू बंदराच्या डावीनं निघाठा आहेस ना £ असाच नीट जा. नाहीं म्ह्ट्लं तर अधी पाऊण मैल गेला कीं दिसेल मी म्हणतों तो उमरखानसाहेबांचा बंगला. तो बघून घे अन्‌ मग सांग मला.?

सुधीरला त्याच्या बोलण्याच्या तऱ्हेचे हंसू आले, कारण बंगला पाहि- ल्यावर त्याठा पुन्हां सांगायचें ही अट विलक्षणच होती व तें सांगण्यासाठी त्याला गांठायचें म्हणजे पेचाइतच होती. पण त्यानें हसू आवरलें व नुसतें म्हटले,

“ बरं, बरं. अच्छा, सलाम! ”

मग एका “ जंटलमेन ? त्रयस्थाला आपण आपल्या गांवची फारच महत्त्वाची माहिती सांगितली अशा विचाराने आनंदून ओज्ेवाला पूर्वीच्या दुप्पट वेगानें पावळें टाकीत बंदराकडे गेला, व सुधीर उलट दिशेला किनाऱ्याच्या वाळूवरून निघाला. |

तो पुरता अधी मेलहि गेला नसेल तों किनाऱ्याने इतकें वळण घेतलेले त्याला आढळले कीं आतां बंदराचा भाग पार त्याच्या दृष्टीआड झाला होता. आंत भर पाण्यांत जे पडाव होते तेच त्याला दिसत होते, आणि बंदरावरचा कलकलाट त्याा मुळींच ऐकूं येत नव्हता. बाकीच्या देखाव्यांतहि बदल झाला होता. मऊ मऊ वाळूचा प्रदेश संपून समुद्राच्या लाटा वाळूवर धसरत येण्याऐवजी खडकावर खळखळतांना किंवा मोठमोठ्या घोंड्यांवर आपटतांना दिसूं लागल्या होत्या. किनारा सखल होता तो एकदम उंच झाला होता, व पुढें पुढं आणखी उंच होत गेळेला

नकी

७वें]. सुखकारक दुःख ७१.

> “५

“१४-८१ १७४७ ४४११५७४१७७ ७७ फत

दिसत होता किंबहुना एखाद्या लहानशा डोंगराचा तुटलेला उभा कडा असावा तसे किनाऱ्याचे स्वरूप झालें होतें व समुद्राच्या पात्रांत मोठमोठ्या शिळांची गर्दी झाली होती. मखमलीसारख्या गुलगुलीत वाळूवरून बिनधोक मजेने चालण्याचें सौख्य आतां सुधीरला मिळत नव्हतें. दगडादगडांवरून पावलें टाकीत, कधीं उडी घेत व कधीं भिजलेल्या खडकावरून जपून चाळत सुधी- रला जावें लागत होतें. अशा रीतीनें सुमारें अधी मेळ गेल्याबरोबर एका भव्य बंगल्याचा पार्श्व, भाग सुधीरला दिसला. त्यानें मुंबईस किती तरी टोलेजंग बंगले पाहिले होते, व मुंबईचे ते एकाहून एकेक भव्य प्रासाद ज्यानें पाहिळे आहेत त्याला बडो- द्याच्या मकरपुऱ्याचें किंवा जयाजीमहालासारख्या राजप्रासादांचेंदेखील क्रौतुक वाटणें कठीण असतें. त्यामुळें उंचवट्यावरच्या त्या बंगल्याचें सुधीरला मोठेंसें आश्चये वाटावें हें शक्‍यच नव्हतें. पण एक तर घेनुकुंजासारख्या प्रान्तांत गेल्यावर माणूस साहजिकपर्णेंच आपलें कोतुक थोडें सवंग विकतो; आणि शिवाय बंगला जरी विस्तीणेपणानें नजरेंत भरण्यासारखा नसला तरी त्याच्या बांधणींत जो एक गोडवा होता त्यामुळें ठसकेबाज दिसत होता यांत शंकाच नाहीं. सुधीर कांहीं शिल्पकळेंतला तज्ञ नव्हता. पण कोणत्याहि कळेंतल्या अस्सल सोंद्यांचे असें आहे कीं तें अनभिज्ञासहि चटकन्‌ आनंदाचा उद्गार काढावयास लावल्याशिवाय रहात नाहीं. त्यामुळें अठराव्या शतकांतली ऐन मुसलमानी तऱ्हा, जवळ गोव्यापर्यंत येऊन ठेपलेली पोतुगीज तऱ्हा, आणि विसाव्या ठातकांतली ताजी इंग्लिश तऱ्हा, या सवाचें त्या बंगल्याच्या बांधणींत साधलेले मनोहर मिश्रण सुधीरला ताबडतोब गोड वाटलें, व बंगल्याकडे पहात तो क्षण- भर थबकून उभा राहिला. त्या बंगल्याच्या चौफेर व्हरांब्याची जी पश्चिमाभिमुख बाजू होती तिचे शुभ्र खांब या वेळीं कलंडत्या सूयोच्या ऐन समोर येऊन तळपत होते, व्हरां- ड्याच्या पलीकडे अंतगेहाच्या खिडक्यांच्या तावदानांवरहि झगझगीत प्रकाश पडला होता, पण त्या साऱ्या खिडक्यांना आंतून उंची गुलाबी कापडाऱचे पडदे असल्यामुळें सूयैकिरणेंहि त्या रंगाची छटा घेऊन परत फिरलेलीं दिसत होतीं. जणूं एखाद्या कामिनीनें आपल्या मैत्रिणीच्या एकान्तांत डोकवावें आणि स्वतःच लेने रक्तवदन होऊन परत फिरावें तद्वत त्यांची अवस्था झाली होती,

७२ अटकेपार [ प्रकरण

'*४१५-/४-/0४०/१५०/.

बंगल्याच्या पूर्वेकडच्या बाजूस जें एक घाटदार प्रासादशंग काढलें होतें तें कामा- तुर वळ्लभानें झोंपेंतून उठविल्यासुळें आळस देण्याचा बहाणा करणाऱया स्रीच्या वर केलेल्या हाताप्रमाणें शोभत होतें. आणि हा सर्वच देखावा बंगल्याभोंव- तालच्या माडांच्या दाटींतून दिसत असल्यामुळें त्याला त्वप्ललोकांतील द्श्याच्या पुसटपणाची अवणनीय आकषैकता आली होती.

सुधीर ती शोभा पहात पहात पन्नाससाठ पावलें पुढें गेला तेव्हां त्या बंग- ल्याच्या मागच्या बाजूने समुद्रावर यावयास रुंद रस्ता खोदला आहे असे त्याला आढळून आलें. बंगल्याच्या आवारांतून एक दांकडी तिकडी खडबडीत वाट निघाली होती ती एकदोन मोठाल्या वृक्षांना आणि मोठमोठ्या शिळांना वळणें घाळून ससुद्रतौरापर्यंत येऊन पोंचली होती. त्या वाटेच्या पलीकडे टेकडीच्या कडप्याला आंत बांक आला होता व तेथें एखाद्या छोट्याशा गुहेसारखी खडकाची जागा बनली होती. ती जागा अतिडाय स्वच्छ असल्यामुळें व सुधीर आतां कांहींसा दमला असल्यामुळें त्याला तेथें बसावेंसें वाटलें. तो बसला, व ससुद्राच्या लाटा त्याच्यापासून पांचसात याडावर येऊन खळाळत होत्या त्याकडे पहात राहिला.

भरतीचा ऐन भर असल्यामुळें लाटांवर लाटा उसळून ज्या रेषेवर येणाऱ्या- जाणाऱ्या लाटांची टक्कर होई, तेथें एकसारखा पांढऱ्या सफेत फेंसाचा खेळ चालला होता. जणूं दुधाच्या घागरी घेऊन तीराकडे धांवत येणाऱ्या तरुण . गोपिकांच्या हातून धांवपळींत धागरी पडून फुटल्या होत्या व दुधाच्या धारांचा सडा झाला होता. लाटा जितक्या आवेगानें येत तितक्‍याच वेगानें परत जात; त्यामुळें येणाऱ्या लाटा वललभाच्या भेटीला धांवणाऱ्या अभिसारिकाच आहेतसें वाटे, तर परतलेल्या लाटा परपुरुषाच्या कामचेट्ेने भेदरून पळणाऱ्या कुलांगना तर नव्हेत असा भास होई. प्रत्येक लाट गर्जेन आपटली कों तिच्या पाण्याचा झोतच्या झोत सुधीर बसला होता त्या जागेपासून दहावीस हातांपर्यंत वढे; आणि त्या झोताचे हजारों फांटे लहानमोठ्या धोंब्यांच्या मधल्या फटीफटींतून घुसत ते बिळाकडे चपळाईने धांव घेणाऱ्या शुभ्र सर्पाप्रमाणें वाटत. लाट हाबकून परत फिरली कीं तिच्या गर्जनेचा ध्वनि ओसरून जाई व मग दुसरी लाट हाप- रून गर्जेपर्यंत त्या दगडाघोंड्यांत घुसणाऱ्या झोतांचा सळसळारच कानीं येई- जणूं सर्पाच्या उपमेंत न्यून राहूं नये म्हणून ते फूत्कारच चाळ होते.

ष्वें] सुखकारक दुःस्व ७३ 1

तें अवर्णनीय ऐश्वर्य पहाण्याच्या नादांत सुधीर भान विसरून गेला होता, इतक्यांत---

“ मत्‌ छोडो ! मत्‌ छोडो !---”

असे कोणा मुसलमानी स्रीचे शब्द त्याला बंगल्याच्या वाटेकडून ऐकूं आले व त्यावर लागोलाग---

एक हसण्याची लकेर त्याच्या कानीं आली !

ती ऐकतांच तो चकित झाला.

हसण्याची लकेर नव्हे, स्वर्गसंगीताची ती तान'च होतीसें त्याला भासलें. स्फटिकासारखी जलधारा पायर्‍्यापायऱ्यांवरून उड्या घेत असतां तिच्या लाडिक नृत्याचाच जणूं ध्वनि निघाला. जणूं टपोरे मोती सरांतून ओघळून टपटप वाजले. कोवळें तारुण्य आणि रसाळ कंठमाथुरी यांच्या मिलाफाचे बुंदच जणूं मोहोळांतून मधाचे थेंब ठिबकावे तसे ठिबकले.

प्रथम ऐकू आलेले शब्द वोलणाऱ्या स्रीहून ही हंसणारी स्त्री भिन्न होती, व त्या दोघीहि समुद्रतीरावरच येत होत्या हें सुधीरच्या ताबडतोब लक्षांत आलें, व गुहेंच्या वळणाच्या पुढच्या बाजूस येतांच त्या आपल्याला दिसतील अशा अपेक्षेने तो पहात राहिला. मात्र त्या पुढें येतील तेव्हां आपण मान वळ- वून त्यांच्याकडे पहात आहोंत असें त्यांना दिसणें बरें नव्हे अश्या विचाराने ससुद्राकडेच त्यानें आपलें तोंड ठेवलें. तितकयांत त्या हसणाऱ्या स्त्रीचे

“ जेवर ! जेवर--! बेटा---ए--?

असे शब्द ऐकू आले, व ते ती कोणाला उद्देशून बोलली असावी त्याचा सुधीर तके करूं लागला तोंच त्या बाजूनें एक कुत्रा नाचत बागडत आला व अगदीं लाटांच्या माऱ्यांतल्या खडकावर जाऊन कान टवकारून व शोपरीचें थोटूक खालीं करून उभा राहिला. तो कुत्रा लहहानखुराच होता व तो बागडत आला तो इतक्या चपळाईने कीं एखार्दे हरीणच आलें कीं काय असा सुधी- रला क्षणभर भास झाला. त्याचा रंग पिवळसर होता, त्याला कॅस अगदीं बेताचे होते, आणि त्याच्या अंगाची स्वच्छता कमालीची होती, त्यामुळें पहिला भास जरी नाहींसा झाला तरी सुधीरला तें अजूनहि एखाद्या हरिंणाच्या पिला- सारखेंच वाटत होतें.

७४ अटकेपार [ प्रकरण

१७ ९९१५७७

ह की

"४-५ १४११७१४७७१. धट “

पण त्या गोजिरवाण्या कुत्र्यापेक्षां त्याची मालकीण केव्हां दृष्टिपथांत येईल याबद्दल सुधीर अधिक आतुर होता, व त्याची आतुरता सफल व्हावयास फारसा वेळ लागला नाहीं. |

त्या दोघी स्रिया गुहेच्या आडोशाच्यापुढें आल्या तेव्हां सुधीरने मान वळ- विळी असती तर त्याला त्यांचे चेहरे अगदीं समोरून दिसे असते. पण सुंदर चेहरे पाहण्यासाठी अविचाराने धांवणाऱ्या दृष्टीला कुळीनता नांवाची एक मोठी बहीण आहे व तिचा तिला बराच धाक वाटतो. त्यामुळें सुधीरची दृष्टि वळली नाहीं व त्या स्त्रिया बऱ्याच पुढें आल्यावर जेव्हां पाठमोऱ्या दिसूं लागल्या तेव्हांच तो त्यांच्याकडे पाहूं लागला, आणि तेव्हां मात्र त्याला निःशंकपणें पाहतां आलें.

त्या दोघींपैकी एक बर्‍याच वयाची असावीसें दिसले, व साहजिकपरणेच सुधीरची दृष्टि दुसऱ्या ख्रीवर खिळून राहिली. |

ती मध्यम उंचीची होती, व मुसलमान असून गुजराथी पद्धतीची साडी नेसली होती. उंची, झिरझिरित साडी नितंबावर लपेटून बसल्यामुळे तिच्या पावलापावलागणिक एकेका नितंबाच्या गोल रेषा उमटत व अस्पष्ट होत होत्या, आणि खालचा झोल वर खालीं हाळून तिच्या गोऱ्यापान पोटऱ्या कमीजास्त दृष्टीस पडत होत्या. वाऱ्याचा एक झोत येऊन तिचा पदर डोक्यावरून घसरून उजव्या खांद्यावर फडफडत राहिला त्या वेळीं आपणास कोणी पहात असेल ही कल्पनासुद्धा नसल्यामुळें तिने तो निःशंकपर्णे तसाच राहूं दिला, व तिच्या पाठीची डावी बाजू उघडी पडली. तिनें क्रेप कापडाचें इंग्रजी पद्धतीचे ब्ठाउझ अंगांत धातलें होतें त्याचा आकाशी रंग तिच्या गौरव्णांठा साजत होता, आणि ब्लाउझ व साडी यांच्यामधून तिच्या कृशकटीवरचें अंग किंचित्‌ दिसत होतें त्याला कसली उपमाच सांपडण्यासारखी नव्हती. तिच्या डाव्या हाताचा दंड बहुतेक ब्लाउझच्या बाहींत आच्छादळेला होता, पण बाकीच्या उघड्या हाताकडे लक्ष जातांच नेत्रांना तेथून फिरविणे कठीण होतें. तिच्या मानेचा भाग नीट दिसला असता तर कदाचित्‌ भुजलतेचें सोंदर्महि लोपले असतें. पण तो नीटसा इट्टीस पडत नव्हता. कारण तिनें आपल्या लांब, सडक, काळ्याभोर केसांची वेणी घाळून ती तशीच पाठीवर सोडली होती, व वेणीच्या मानेजवळच्या भागावर खडा बसविळेला एक रुंद इस्तिदेती चाप

0१७७१४९,

कड व] स्उवकारक ड्भ्स्व ७ पपलसशिसिसिससिसिपिण् प प प 0111 लावला होता. वेणींतून खुल्या ठेवलेल्या केसांच्या बटा वाऱ्याने भुरभुरत होत्या त्या इकडून पाठीकडून मोठ्या मनोहर वाटत होत्या, आणि नितंबापर्यंत पोंच- णाऱ्या त्या केशपाशाकडे पहातांच असंख्य कामशरांनीं आपली कुटिलता लप- विण्यासाठीं या केशगुंफेचा बहाणा तरकेला नसेल अशी ञंका येण्यासारखी होती. ती कुत्र्याला आवरण्यासाठी लगबगीने आली. हातांनी आजवाच्या खुणा करीत तिनें तीनचारदां म्हटलें,

“< जेवर ! आ बेटा ! इद्र आ ! ए !---”

पण मिळालेलें स्वातंत्र्य सोडून मुह्याम सांखळीकडे जेवर कसा जाईल £ तो एकदां तिच्याकडे वळून पाही व “मी नाहीं जा! ” असें एखाद्या हद्री लाडक्या मुलाने म्हणावें तशा अर्थाचा अंगाचा चाळा करून व आवाज काढून पुन्हां समुद्राकडे तोंड फिरवी.

जेवर सुकाठ्याने थेत नाहीं असें पाहून त्या तरुणीने किनाऱ्यावरचा एक खडा उचलला व त्याच्या अंगावर भिरकावून म्हटलें, |

“< चल ! नाहीं तर--?

त्या वेळीं तिच्या मानेलाहि जोराचा हिसका बसला व॒ तिच्या केंसांतला तो चमकदार खड्यांचा चाप तिच्यामागे खालीं गळून पडला. तिचें सारें लक्ष कुत्र्याकडे होतें त्यामुळें तिला तें कळलें नाहीं. |

अंगावर खडा येत आहे हें पाहतांच जेवरनें उडी मारली. पण परत येण्या- ऐवजीं तो बागडत दुसर्‍या एका दगडावर जाऊन उभा राहिला.

तें पाहून ती तरुण स्री मनापासून हंसळी, व अंतःकरणाचचें मुग्वत्व आणि माथुये ध्वनित करणारें तें मनमोकळें हंसणें ऐकतांच सुधीरला पुन्हां निमेळ स्वरांची रेखीव तान ऐकल्याचा भास झाला.

“ थांब हो ! ” असें म्हणून त्या तरुणीने पुन्हां खडा हातांत घेऊन फेकण्या- साठीं हात वर केला, व तें पहातांच खडा सुटतांच उडी मारायच्या तयारीर्ने जेवर कान टवकारून उभा राहिला, व “भू भू$५७५ ? असें एकदां भोंकला; जणं “ असं काय बरं करतेस १--मला खेळूं देना जरा |! ?” असेंच तो आजवार्ने त्या तरुण स्त्रीला म्हणत होता.

ती तरुण स्त्री हंसली व म्हणाली,

“ तूं भारी हद्री आहेस. मीं तुला सोडलं हच चुकलं.”

७द्द अटकेपार | [ प्रकरण

०४४१४१४ -४-१/१/५४५. ४५.४ .- र "४४४५४१५ ४५४८१ ५५ ५८ १०१४५४००८१ ४०१५ १. १.० ४००९-०१ ५.८१.0१५७१-९७४१.५९.//१./ ४-५ ४४१८ १

ती दुसरी क्ली म्हणाली,

“तरी मी तुला सांगत होतें सोडूं नकोस म्हणून ! ”

“ खरंच बाई ! पण जुबी, आतां तो द्वाड पाण्यांत गेला म्हणजे १ हो पुढं, अनू आण ना पकडून त्याला ! ”

“ आणते. कसा जातो पाहतें पाण्यांत.” असें म्हणत जुबेदा पुढें सरसावली.

पण जेवरचा स्वभाव न ओळखतां प्रतिज्ञा केल्याचा तिला लवकरच पश्चा- ताप झाला. ओढणी सावरतां सावरतां पळणाऱ्या मध्यम वयाच्या जुबेदा- सारख्या किंचित्‌ स्थूळ ख्रीचा व जेवरसारख्या अचपळ कुत्र्याचा शिवाशिवीचा डाव सुरू झाला तर त्याचा परिणाम काय होईल तें सांगायला का पाहिजे १ जुबेदा जवळ येईपर्यंत ऐटींत थांबावे व तिनें धरावयासाठीं म्हणून हात पुढें करतांच डुणदिशीं उडी मारून लांब जावें असें जेवरनें चारपांच वेळां करतांच छुबेदा थकून गेली, व मग तिनें त्याला शिव्या द्यावयास सुरुवात केली. ती म्हणाली,

“ जाईनास जहन्नममध्यें एकदांचा ! सैतान !---”

तिची ती फजीति व राग पाहून त्या तरुण स्रीला हंसतां हंसतां पुरेवाट झाली. पण मग जेवरची दांडगाई वाढूं देतां कामा नये असें वाटून ती दर- डावून ओरडली,

“ जेडवर ! येतोस का नाहीं! बस कर मस्ती |! च$95ल! ”

तिचा राग जणूं जेवरला कळला. तो बागडत तिच्याकडे आला, तुटकी रीपटी जोराजोरानें हालवीत त्यानें तिचीं पावळें व पाय चाटले, आणि तिनें पट्ट्यांत अडकविलेली सांखळी निमूटपणें सहन केली.

मग लवकरच ती तरुण क्ली जुबेदाबरोबर परत फिरली. तिचें तोंड वळल्या- बरोबर तिला आपण दिसणें बरें नव्हे असें वाटून सुधीर जरा सरकून आड झाला. आड झाल्यामुळें तिचा चेहेरा त्याला समोरून पाहतां आला नाहीं. तिचा गोड शब्द मात्र कांहीं वेळ त्याला ऐकूं येत होता. प्रण तोहि लवकरच ऐकूं येईनासा झाला.

मग एखाद्या स्वप्नांतून जागें झाल्याप्रमाणे त्याला क्षणभर वाटलें,

तो मंद पावलांनी गुहेच्या बाहेर आला व पुढें होऊन जी वाट वर बंग- ल्याकडे गेली होती तिच्या दिशेला पाहुं लागला,

रि

१ चें १ ९. ९-| वी

*“*-५/४-४/१५५४-/४-/५-/५-५-/५१-/५५./५./५.५.०५ ४१-४४ .८%१./१ /४* ४४.१. ८१५ ८५ ८९ »४५,४९,८५ /0५./0 2४ 2.27 ९ “१.४१ ८१४१ .४१-/४./४- ५-४ “१४४१-४९ -८./४५./४९./५-/५ .»५./९५७/१./५.”६./५.०५.५_०१५.>

त्या तरुण ख्रीची पाठमोरी आकृति माडांच्या गर्दीतून त्याला मधून मधून दिसत होती. थोड्याच वेळांत ती स्री व्हरांब्याच्या पायऱ्या चहून अंतगेहांत गेल्यामुळें तेंहि दृष्टिसोख्य संपले.

मग तो वळला.

तितक्‍यांत त्याची नजर मधांशीं पडलेल्या त्या चापावर गेली. चाप पड- ल्याचें त्या तरुणीला शेवटपर्यंत कळलेंच नव्हतें त्यामुळें तो तसाच पडला होता.

खधीरनें तो उचलला, निरखून पाहून खिद्लांत घातला, व घरीं परत जाव- यासाठीं झपाझप पावलें टाकण्यास सुरुवात केली.

त्याला परत आलेला पहातांच काकांनी म्हटलें,

“वा! मला वाटलं तूं आतां पथ्वीप्रदक्षिणाच करून येणार ! ”

सुधीरनें तें बोलणें नुसतें हसण्यावारी नेलें.

काका म्हणाले,

" कुठल्या बाजूला गेला होतास १---काय काय पाहिलंस १---सांग तरी.”

“ बंदरावर गेलों होतों ” असा आरंभ करून त्या बाजूचेंच त्यानें इतकें वणेन केलें कीं जणूं तो तासभर बंदरावरच बसून राहिला होता; आणि त्या वणेनाच्या शेवटीं “ मग बंद्रावरनं उठलों अन्‌ जरा तौरातीरानं हिंडून परत आलों.” येवढीच पुस्ती जोडली, व “ फार उशीर झाला, नाहीं १ जेवायचं झालं आहे £ ” असे म्हणत विषयच पालटायचा प्रयत्न केला. कां कोण जाणे आपण जें अद्वितीय खरीसोंदये पाहिलें त्याच्याविषयी काकांच्याजवळ उघड बोलण्याची त्याला लज्ञा वाटली. मात्र तें सौंदर्य त्याच्या अंत्ेष्टीपुढन क्षण- भरहि दूर होईना. ती खरी दृटीस पडली याबदल त्याचें मन आनंदित झालें होतें, तर उलट तिचा चेहरा पहावयास मिळाला नाहीं याबद्दल त्याच्या मनाला सारखी चुटपुट लागली होती.

ती पुन्हां पहावयास सिळेळ काय £ आणि तिच्याशी एखादा शब्द बोला- वयास मिळेल काय १ | |

"ण्या दोन प्रश्नांवर त्याच्या मनाची नाना तऱ्हेची कसरत चालू होती.

दुसरा दिवस उजाडला तेव्हां उद्यां तर आपण घेनुकुंञ सोडून जाणार, पुन्हां आपण कशाला येणार इकडे, मग पाहिलें तेवठ्यावरच मनाचें समाधान करून जायचे, का पुन्हां ती दृष्टीस पडावी म्हणून प्रयत्न करावयाचा, अजया

७८ अटकेपार [ प्रकरणं

वि'चारांनीं त्याच्या मनाला काडीचा स्वस्थपणा उरू दिला नाहीं. त्याचें लक्ष गप्पाविनोदांतहि नव्हतें व खाण्यापिण्यांतहि नव्हतें. सकीना एकदां हंसून म्हणाली,

“ तुमचे चित्त असं बावरल्यासारखं कश्यानं झालं आहे आज? ” |

“ कुठं ४--छे ! ” सुधीर म्हणाला. |

“ घेनुकुंज सोडून जायचं जिवावर आलं आहे त्याच्या.” काका म्हणाले.

सुधीर चपापला. काका असें कसें बोलले याचें त्याला आश्चर्य वाटलें. इतकीहि शंका त्याला त्या क्षणीं आली कीं आपण जें सांगितळें नाहीं तें न सांगतांहि काकांनीं तकोने ओळखलें कीं काय १ पण दुसऱ्याच क्षणीं ती शंका किती वेडेपणा'ची होती तें त्याच्या लक्षांत आलें, व सकीनाकडे पाहून तो हंसला.

दिवसभर विचार करून करून त्यानें एक गोष्ट मात्र मनाशी ठरविली. पुन्हां काळच्या स्थळीं संध्याकाळीं जावयाचें.

त्याप्रमाणे युक्तीने काकांची परवानगी घेऊन तो निघाला, व गुहेच्या जागीं येऊन पोंचला.

काल्च्यासारखीच आजहि भरतीची शोभा पसरली होती, पण सुधीरला ती जणूं दिसतच नव्हती. लाटा आपल्या नर्तनानें त्याला प्रसन्न करूं पहात होत्या पण तो तिकडे दढुंकूनहि बघेना. त्या व्यर्थ परिश्रमानेच जणूं त्या लाटांना फेंस _ येत होता व अवमानित झाल्यासुळें त्या क्रोधाने फणफणत होत्या. पण सुधीर'चें लक्ष त्यांच्या आजेवाकडे नव्हतें त्याप्रमाणेंच त्यांच्या रुसव्याकडेहि नव्हतें. काल'च्याप्रमाणेंच ती तरुण स्री बंगल्याच्या वाटेने येईल अशा कल्पनेने तो त्या दिशेनें कांहीं शब्द ऐकूं येतो कीं काय याची अत्यंत उत्कंठेने वाट पहात उभा राहिला. | _ तो जवळ जवळ दोन घटका तसा उभा राहिला असेल. चारपांचदां गहेंतून निघून बंगल्यांतून येणाऱ्या वाटेच्या तोंडाशीं येऊन लांबवर बंगल्याकडे दृष्टि टाकूनहि त्यानें पाहिलें. पण ती स्री येण्याचें कांहींच चिन्ह दिसेना. __ शेवटीं त्याच्या मनांत एक विचार आला, व तो वर बंगल्याकडे जावया- साठीं वाट चढू लागला. वाट ओलांडून तो बंगल्याच्या आवारांत पोंचला. तेथें तो क्षणभर थबकला. आसपास कोणी नोकरमाणूस दिसतें काय म्हणून त्यानें पाहिलें. पण कोणी दिसलें नाहीं. मग तो पुढें झाला व पायऱ्या बढून जाऊन व्ह्रांब्यांत उभा राहिला. | 3

ष्वे| सुखकारक दूःस्व ७९

दमड व यता य यी 000.

आंतून कोणीसें विचारलें,

दट कोन दै 2..__.....??

ते शब्द ऐकतांच कांहीं एक विचित्र संवेदना सुधीरच्या शरीरांतून चमकून गेली.

त्या तरुण स्रीचाच तो आवाज होता यांत शंकाच नाहीं!

त्याने सफाईदार हिंदुस्थानींत उत्तर दिलें,

. “मी आहें. जरा काम आहे.”

आपलें उत्तर ऐकतांच पडदा राखण्यासाठी ती स्री आंत धांवत जाईल अशी सुधीरची कल्पना होती. पण काय आश्चये ९ तसें होण्याऐवजी ती चार पावलें पुढें होऊन दाराजवळ आली व सुधीरहि पुढें झाल्यामुळें दोघांची दृष्टाब््ट झाली. तिला पहातांच सुधीर चमकला. त्या दिवशीं रात्रीं ज्या स्रीच्या हाताच्या स्पर्शाचा आपल्याला भास झाला तीच ही असें त्याला वाटलें. तो तिच्याकडे निरखून पहात राहिला.

कालच्यासारखीच आजहि ती साडी नेसली होती व घरांतच वावरत असल्या- मुळें तिनें पदर डोक्यावरून न घेतां खांद्यावर रुळता सोडला होता. ती मंद पावलें टाकोत दाराकडे आली होती, व तिच्या चेहऱ्यावर जिज्ञासेचा भाव उमटला होता. काल पाठीमागून दिसलेल्या मोकळ्या बटा आज कपाळाऱच्या 'दोन्ही बाजूंवर रुळत असलेल्या दिसत होत्या, व विपुल केशभाराचे फुगोटे तिच्या दोन्ही कानांच्या अधेभागावर तरंगत होते. भुंवया वक्र असूनहि त्यांनीं आच्छादंलेल्या पाणीदार नेत्रांत अत्यंत सरल वृत्तीचें प्रतिबिंब नाचत होतें. नाकपुड्या विशेष रेखीव असल्यामुळें गुलाबकळींतल्या दोन कोमल पाकळ्या अलग दिसाव्या तशा भासत होत्या. आणि जणूं त्या सुकुमार पाक- ळ्यांना श्वासाबरोबर हालण्याचे परिश्रम असह्य वाटूं नयेत म्हणून हिऱ्याच्या चमकोचा डाव्या बाजूस आधार दिला होता. जिव्हणी इतकी अरुंद, इतकी नाजूक व इतकी रक्तवर्ण होती कीं जणूं चित्रकाराने आपल्या लाल रंगाचा ब्रश फिरवून एक लहान धनुष्याकृति रेषाच काढली होती.

सुधीरने एका क्षणार्थांत तें सौंदये पाहून घेतळें व ऐटबाज हिंदुस्थानींत तो म्हणाला,

“ माफ करा. पण उमरखानसाहेबांचा हाच बंगला ना?”

“ हो. पण दिलगिरीची गोष्ट, बाप्पा परगांवीं गेळे आहेत.”

८० अटकेपार [ प्रकरण

मयार आण क य का पवा "१८८०५९७५0४ ४ ४0 धक

"१५९४-०८-९५ 0५-८१- ४०८४५ “४५५४-४४-११ 0४

“ होय का---?”

“ आपण परमुळधखांतून आलेले दिसता. आपलं काय काम आहे तें मठा सांगण्यासारखं असलं तर बाप्पांना मी पत्नांतनं कळवीन.

कांहीं उत्तर करण्याऐवजी सुधीर क्षणभर तिच्याकडे पहातच राहिला. तिचें बोलणें ऐकून तो आश्चर्याने थक्क होऊन गेला. आधीं मुळीं जी वास्तविक सक्त पडदानशीन असेल अशी त्याची कल्पना होती ती ही मुलगी खुशाल त्याच्या- पुढें येऊन बोळं लागली याचेंच त्याला मोठें नवल वाटलें होतें. त्यामुळें ती एकेक प्रश्न विचारू लागली, व एखाद्या शिकल्यासवरलेल्या मुलीला शोभेल अशी बोलण्याची सफाई तिच्या बोलण्यांत दिसून आली तेव्हां तें त्याचें नवल फारच वाढलें. त्याच्याशीं बोलतांना मधेच तिनें आपल्या उजव्या कानावरचा केसांचा झुबका चाचपला तेव्हां तिच्या नाजूक, कळीदार बोटांकडे त्याचें लक्ष जाऊन त्या बोटांच्या नखांवर जी गडद गुलाबी छटा पसरली होती ती सारखी पहावीशी त्याला वाटली. आणि बोलतांना तिची चिमुकली घनुण्याकांत जिव्हणी खुली होऊन ओठांची जी मधुर हालबाछ झाली ती पाहून आपण कांडी बाल- ण्यापेक्षां तिचेंच बोलणें सारखें चालावे असा त्याला मोह पडला.

पण लगेच तो भानावर आला व म्हणाला,

“ नाहीं, माझं कांहीं तसं तुमच्या वडिलांशीं काम नव्हतं. माझी अन्‌ त्यांची ओळखहि नाहीं. त्यांनाच मला भेटायचं होतं असंहि नाहीं.

“ म्ह्णजे १ ”

“ हा चाप मला सांपडला तो या बंगल्यांतल्याच कोणाचा तरी असावा असं मला वाटलं म्हणून

“ ओहो !---जुबी | ए जुवी ७ !---” अशा हांका मारीत ती अंतर्गहांत गेलो व लगेच जुंबेदाला धरून घेऊन परत आली, आणि सुधीरच्याजवळ तिला आणून व त्यानें चिमटींत धरलेला चाप दाखवून म्हटलें,

“ देख ! जो हरवला म्हणून मी काल येवढी रडलं अन्‌ नोकरार्‍याकरांना रात्रीं किनारा धुंडाळायला लावळं तोच हा द्राड चाप !---”

सुधीररने चाप पुढें केला व तिच्या हातीं दिला. मग तो म्हणाला,

“ माझ्या हातून आपली येवढी सेवा झाली याचा मला फार आनंद होत आहे.”

७्वें] खुखकारक दःख टर “छे! असं कसं १६” तिनें मान हालवून हंसून म्हटले, “ उलट आपले आभार कसे मानावे हें न समजून मी गोंधळून गेळें आहें. बाप्पा असते अन्‌ त्यांची आपली गांठ पडली असती तर फार बरं झालं असतं! ” सुधीरनें हंसत तिच्याकडे पाहिलेंत्या वेळीं तिनं लाजून आपली दृष्टि चुकविली व तिच्या गालांवर एकदम लाल रंग चढला असं त्याला वाटलें. तो म्हणाला, “ बरं, आतां मला रजा असावी--? पण तिनें वर पाहिलें नाहीं. “ अच्छा” असा अगदीं अस्पष्ट आवाजांत तिचा शब्द उमटला. जणू आंवडा य्रेऊन तो ती गिळीत होती. तिनें खालीं घातळेली मान तशीच ठेवली. या तिच्या कृतीचे सुधीरला अत्यंत आश्चर्ये वाटलें. तिच्या वागण्यांतला मोकळेपणा असा एकदम नाहींसा कां व्हावा १ ती वर मान करून आपल्याकडे पाहील अशा अपेक्षेने सुधीर क्षणभर थबकला. पण तिनें दृष्टि वर केली नाही, आगि तिच्या गालावरची लाली मात्र वाढली. शेवटीं आणखी उभें राहणें अप्रशस्त दिसेल असा विचार करून सुधीर वळला, आणि व्ह्रांड्याच्या पायऱ्या उतरून आपल्या वाटेला लागला. दुसऱ्या दिवशीं कार्कांच्याबरोबर सुधीर मुंबईस परत जावयास निघाला. घेनुकुंजनगरीची सीमा ओलांडून मोटार वेगार्ने धांवूं लागली तेव्हां सुधीरला कांहीं चमत्कारिकच वाटूं लागलें. असल्या अस्वस्थतेचा अनुभव त्याला पूर्वी कधींच आला नव्हता. त्याला काय वाटत होतें तें त्याचें त्यालाच नीट कळत नव्हते. पण जबर भूक लागली म्हणजे पोटांत जसा मोकळेपणा वाटतो तसला मोकळेपणा आपल्या सबंध शरीराला जडला आहेसें त्याला वाटत होतें. डोकें किंवा पोट दुखावें तसें आपलं मन दुखत आहे असें त्याला भासले. आपल्या जीवनाला अत्यंत अवश्य अशी कांहीं तरी वस्तू येथें धेनुकुंजांत टाकून आपण दूर जात आहोंत असे वाटून तो विव्हळ झाला. हृदयाला एक चमत्कारिक ओढ बसली आहेसें त्याला वाटलं. ती घटकेंत शल्यवत्‌ वाटे तर घटकेंत सुखदायकहि वाटे. पण त्याला सगळ्यांत कशाची हुरहुर लागली असेळ तर ही कीं-- तिचें नांवह्दि आपण विचारलें नाहीं ! ६

अॅकरण टब "णन" द-नन्न-ा

माोनाक्षी

५ चें नांव कळलें नाहीं म्हणून कांहीं एका चमत्कारिक सुख- 0७६22 कारक दुःखाचा जाच सोशीत सुधीर प्रवास करीत होता ् प "_ ती मीनाक्षी त्या दिवशीं सूये चांगला वर आला तरी 1. र ८ ४; पछेंगावर तशीच पडून राहिली होती. पातळश्ी उंची ब व ठे > दुलई तिच्या अंगावर होती व ती छातीपर्यंत घेऊन “डर वा

तिच्यावर तिनं आपले दोन्ही हात ठेवले होते. तिच्या अंगांत निजावयाच्या वेळेसाठी म्हणून घातलेला अगदीं सॅलसा खमीस असल्या- मुळें गळ्यापासचा बराच भाग उघडाव होता, आणि गळ्यांतली पातळ सोन्याची सांखळी त्यावर चमकत होती. पांढऱ्या शुभ्र उश्यीवर तिनें आपलें मस्तक टेकलेलं होतें व तिचे काळेभोर केस किंचित्‌ अव्यवस्थितपणें दोन्ही बाजूस रुळत होते तिनें थोडीशी चळवळ केली व मग डाव्या कुशीवर वळन पांघरुणाशीं चाळा केला. जणं तिला स्वस्थता वाटत नव्हती त्याचा दोष त्या पांघरुणाकडेच होता समोरच्या खिडकीकडे तिची दृष्टि गेली तों नारळीच्या झाडांच्या शेंड्यावरचे फांद्यांचे झुबके मेद मंद हालत होते, व एका फांदीवर बसलेलं एक पक्ष्यांचे जोडपें त्या हिंदोल्यावर आपल्या पिलांच्या कोतुकाच्या गोष्टी बोलण्यांत रमल होतें. सूर्याचा झगझगीत प्रकाश जिकडे तिकडे भरला होता. जणूं अंधकारानें कलंकित झालेली सृष्टि आपल्या अधिकारांत घेण्यापूर्वी सूये तिळा सचेळ सखत्रान घाळून पुनीत करून घेत होता. खालीं किनाऱ्यावर लाटांच्या गर्जना चालू होत्या त्यांचा अवरोधित ध्वनि ऐकूं येत होता. पण तें पाहण्याकडे किंवा ऐकण्याकडे मीनाक्षीचें चित्त नव्हतेसें दिसले. किंबहुना तिनें तें कांहींच पाहिळें किंवा ऐकळें नसावें. कारण तिची दृष्टि जरी खिंडकोकडे होती तरी समोर दिसणाऱ्या वस्तूंपेक्षां त्यांच्यापळीकडे कोठें तरी

मीनाक्षी

“४५-११...” *“४८१८/४-१-८५.५ त य या

-:

* -0१ “५.५५. र

नजर दिल्यासारखा तिच्या इष्टींत भाव होता. तिनें पुन्हां किंचित. चळवळ केली उजव्या नितंबावरचा उजवा हात उचलून त्या हातानें केंस मागें लोटल्यासारखे व केलें ब एक निःश्वास सोडला.

त्याच वेळीं लुबेदा खोलीचें दार ढकळून आंत आली आणि मीनाक्षीच्या उजव्या देडावर हात ठेवून म्हणाली,

“ आज उठायचा विचार आहे कीं नाहीं तुझा £ ”

जुबेदा जरी दासीधर्माची होती तरी उमरखानांच्या घरांत तिठा कोणी दासी म्हणून वागवीत नव्हतें. मीनाक्षीची आई वारली तेव्हां मीनाक्षी पुरी पांच वर्षांचीहि नव्हती, व तेव्हांपासून आज तेरा वर्षे जुबेदानेंच अत्यंत प्रेमळ- पणानें तिचें संगोपन केलें होतें. मीनाक्षीवरचें तिचें अमयोद भेम पाहून उमर- खानांकडे आलेल्या एका कवीनें एकदां थट्टेने नवी म्हण जुळविली होती. का “ आई मरो आणि दाई जगो. न

जुंबेदाचा प्रश्न ऐकून मीनाक्षी कुशीवर होती ती वळून उताणी झाली. पण ती कांहींच बोलली नाहीं. तिनें फक्त आपले पंजे एकमेकांत गुंतवून छातीवर ठेवले व वरच्या छताच्या नक्षीकडे नजर दिली.

तें पाहून जुबेदानें दोन्ही हात तिच्या अंगावर टेकले व वांकून विचारलें,

“ इं काय £ उठतेस ना १?

जणूं लुबेदा आपल्याजवळ आल्याचे :आत्तांच लक्षांत आल्यासारख्या चर्येनें मीनाक्षीने तिच्याकडे पाहिलं, व पंजे एकमेकांतून सोडवून व उजव्या हाताने जुबेदाचा दंड धरून तिनें विचारलें,

“ त्यांना तूं नांवसुद्धा कसं विचारलं नाहींस १ ”

जुबेदाला तो प्रश्न यत्किचितृहि समजला नाहीं. ती म्हणाली,

“ त्यांना कुणाला ८2 ”

“ नाहीं--कांहीं नाही--”

असे कांहींसे पुटपुटून मीनाक्षीने मान हालविली. ती किंचित हसली व उद्गारली,

द्द जुबी [> शर

ती आतां कांहीं तरी सांगणार असें वाटून जुबेदा म्हणाली,

“ काय ६”

->*/९५.४४.०१५.८१-८%-/९१४./९१..०१५,५७ ४४११, /०%६ ०५,७१४, ७९,७१४ ,४(. १.४४-८१४-/५.--६- ५

ल्यासारखे

[1 जवळ येऊन व

ट्छे अटकेपार [ प्रकरण

“११./९%/१/”१५ ४. ५१४१-८४-५४ ४५-०५/१५-/१५-४%.% १...”

**./४४-/*-४0१- ४४.४९ ,””१ ./१ »/””१,

पण कांहीं बोलण्याऐवजीं मीनाक्षी तिच्याकडे पहातच राहिली. चंद्रबिंबाच्या आड एखार्दे मेघपटल क्षणभर दिसावे व लगेच तें दूर्‌ -होऊन चंद्रबिंबाची शोभा प्रगट व्हावी, तद्वत्‌ किंचित्‌ उत्सुकता व किंचित्‌ चिंता दशेविणाऱ्या थिंचित्र भावाची छटा तिच्या सुद्रेवर निमिषमात्र दिसली, व लगेच विरली. तिनें जुवेदाच्या दंडावरवा आपला हात ठछलेपणानें खालीं घेतला व नजर फिर- वून पुन्हां छताकडे वर पाहिलें. |

जुबेदाला तिचें तें सगळेंच करणें चमत्कारिक वाटलें. तिर्ने तिचा उजवा हात दोन्ही हातांत पकडला व म्हटलें,

“ मीना !--बेटा, कहो--”

“ नही, कुछू नही--”

असं म्हणून मीनाक्षी हंसली व मग आपल्या अस्वस्थ मनस्थितीवरून जुबेदा'चें लक्ष उडविण्यासाठीं ती एकदम पांघरूण दूर फेकून उठली व पळंगावरून उत- रत म्हणाली,

“ & | दिवस इतका वर आला असेल ही कल्पनाच नाहीं! अन्‌ जुबी, तं तरी मला आधीं येऊन उठवावंस कों नाहीं ! बाप्पा अन्‌ तूं माझे असे लाड करतां अन्‌ मला बिघडवून ठेवताहां बरं का! अठरा वर्षांची मुलगी आठ वाजतां उठते ! कोणीं ऐकलं तर शरमेची गोष्ट म्हणतील ! हं चल जुवी, आतां तरी लवकर मला चूळ करूं दे, नाहीं तर गाण्याचे मास्तर येऊन बसतील अन्‌ छडीनं झोडतील मला उशीर केल्याबद्दल !---”

अशी गोड, लाडकी बडवड करून तिनें जुबेदाठा धरून अंतगेहाकडे धांव घेतली.

पण तिचा हेतू मात्र साध्य झाला नाहीं. जुवेदा प्रेमळ असली तरी धूत होती, आणि तिनें ज्या या सुकुमार लतेचें आज इतके दिवस लालन केलें होतें तिचा स्वभाव तिनं पुरा जाणला होता. ती प्रफुद्चित केव्हां होते व कशानें होते, आणि ती केव्हां कोमेजते व कां कोमेजते याचा तिनें चांगला अभ्यास केला होता. त्यामुळें मीनाक्षी आपला नाष्टा संपवून गाण्याचे शिक्षण ध्यावयासाठीं जेव्हां दिवाणखान्याकडे गेली तेव्हां तिच्याकडे कांहीं वेळ पहात राहून जुबेदानें आपली मान हालविली व म्हटलें,

“ पोरी, माझ्या लक्षांत आलं नाहीं असं तुला वाटतं होय १ ”

८वें] मीनाक्षी ८५ 0५00५0५0५० 0० 0 0 .

मीनाक्षी दिवाणखान्यांत गेली तों तिचे शिक्षक तिची वाटच पहात बसले होते. त्यांच्याकडे पाहून हंसून ती म्हणाली, |

€ बंदगी---”

खांसाहेबांनीं तिचा प्रणाम स्वीकारला व आधींच लावून ठेवलेल्या तंबो- ऱयाच्या तारांवरून पुन्हां बोट फिरविळें व त्या सुरांत आहेत कीं नाहीं हें अज- मावण्यासाठीं मान जरा झुकवून भुकुटीला आंठ्या घातल्या. एकाग्रतेने कान देऊन ऐकण्याच्या वेळीं मनुष्यानें कपाळाला व सुंवयांना आंठ्या कां घालाव्या व डोळे किलकिळे कां करावे या प्रश्नाची चिकित्सा मानसक्शासतरज्ञांनीं करण्यासारखी आहे. असें खांसाहेबांचा तो आविभोव पाहतांच मनांत येण्यासारखे होतें.

खांसाहेबांनीं तंबोरा जुळवून हातीं देतांच मीनाक्षीनें तौ छेडण्यास प्रारंभ केला. त्यांतून भरगच्वपणें निघणाऱ्या षड्जपंचमांचा ध्वनिसंगम खांसाहेबांनीं डोळे मिटून एकतानतेर्ने मिनिट दोन मिनिटे ऐकला, मग ध्वनीचा उन्माद आल्यासारख्या आविभावानें नेत्र उघडून मीनाक्षीकडे पहात म्हटले,

“ हां. चलो.

आणि पलीकडे बाह्या पडला होता तो जवळ ओढून घेऊन फ्रारंभ केला,

'यी---धी---धागेत्रक

मीनाक्षीने स्वर लावला व कालाचा ठोका खांसाहेबांच्या तालांत ढिसतांच सुरुवात केली,

“ कुंजन पघारो राज ”

तिच्या कण्ठांतून चिजे'चे स्वर निघतांच ते मूळ होते त्याहून डुप्पट गोड वाटूं लागले व हातांनीं ताल चालू ठेवून खांसाहेब त्या स्वरांच्या मा्धुयोचें डोळे निटून सेवन करूं लागले. च

खांसाहेब शरीरानें थिप्पाड होते. त्यांचा चेहरा भव्य होता आणि विपुल दाढीमिश्ांसुळें तो अधिकच भव्य वाटत होता. ते मूळचे उत्तरहिंदुस्थानांतले, गढवालचे राहणारे. त्यांचीं पत्नासपंचावन वर्षे तिकडेच गेलीं होतीं. पण दोन वर्षांपूर्वी उमरखान मोत्यांचा सौदा पटवायसाठीं भोपाळकडे गेळे होते तेव्हां खांसाहेबांची गांठ पडतांच त्यांनीं अत्याग्रह करून मीनाक्षीला शिक्षण देण्यासाठीं त्यांना आपल्याबरोबर घेनुकुंजास आणलें. उमरखानांनीं त्यांना भरपूर तनखा सुरू केला, रहावयास एक घर दिलें व सवे प्रकारें त्यांची बरदास्त राखली,

ट्ट अटकेपार [ प्रकरण ७ 0 आपण उगीच देश सोडून इकडे आलों असा पस्ताव्याचा विचार आज दोन वर्षांत खांसाहेबांच्या मनांत एक दिवसहि आला नव्हता, आणि मीनाक्षीसारख्या बुद्धिमती व आवाजदार दिष्येला शिकविण्याचा येथें मिळणारा आनंद तर आपल्या भाग्यांत होता म्हणून आपल्याला मिळाला असे त्यांना नेहमीं वाटे. ते पहा तक्क्‍्याला टेंकून, उजवी मांडी उभी ठेवून व आडव्या घातलेल्या डाव्या मांडीच्या आधारानें डग्गा धरून ताळ वाजवीत ते करिती आनंदभरानें डुलत आहेत.

त्या गुरुशिष्य्रेच्या आनंदाचा विरस करण्याचें पाप कोणी तरी करील काय १

. पण तें पाप शेवटीं घडळेंच.

उमरखानांचा वृद्ध हिंदू मुनशी, देवशरण, घाबऱ्या घाबऱ्या मीनाक्षीला हांका मारीत आंत आला व हातवारे करीत कायसें बोळूं लागला.

तेव्हां कानाशीं धरलेला तंबोरा दूर करून मीनाक्षीने विचारिलें,

“ क्राय ९ आहे काय देवशरण 2---” |

“ आपल्या शिक्षेंत मीं व्यत्यय आणला याची माफी असावी,” हातवारे करीत देवशरण म्हणाला, “ पण आपण आल्याशिवाय भागायचचं नाहीं असं मला वाटलं म्हणून मीं हा अतिक्रम केला. जरा आपण बाहेर यायला पाहिजे.

“ उद्णजे--असं आहे तरी काय १”

“ म्हातारा लतीफ पाणबुड्या आहे. ना---”

ट्ट हं 2 22 ४4

" उमरखानसाहेबांनीं मागच्या मोत्यांच्या मोसमांत त्याला सस्यद अमीर- साहेबांकडे नोकरीला दिला होता---”

“ माहीत आहे मला.”

“ पण आठपंधरा दिवसांत त्याचं अन्‌ अमीरसाहेबांचं कांहीं भांडण झालं अन्‌ त्यानं त्यांची नोकरी सोडली.”

“ तंहि आलं होतं माझ्या कानावर.”

“ झाल्या नोकरीचे पैसे मागायला लतीफ पांचसहा वेळां गेळा, पण द्र वेळेस अमीरसाहेबांनीं त्याला रागानं अपडाब्द बोळून हांकून दिलं.

“ होय १ ” एकदम भ्रुकुटी चढवून मीनाक्षी उद्वारली.

“ हो--अन्‌ आज म्हणे लतीफ पुन्हां गेला तों--आपणच बाहेर्‌ येऊन लतीफ म्हणणं ऐकावं म्हणजे कळेल सारं.”

८वें] | मीनाक्षी ८७

“ वला येतें मी ” असें म्हणून भीनाक्षीर्ने तंबोरा आडवा ठेवला आणि ती देवररणबरोबर बाहेर गेली.

बाहेर व्हरांड्याखालीं म्हातारा लतीफ उभा होता. त्यानें मीनाक्षीला पाह- तांच सलाम केला. अनेक वादळांशीं झुंजून आपल्या ठाणावर टिकलेले एखादें झाड असावें तसा लतीफ होता. सोत्यांसाठीं पाणबुडेपणा करण्याचा त्याच्या घरांतला पिढीजात धेदा होता. त्याचा आजोबा पाणबुड्यांना जो एक विचित्र फुफ्फुसांचा रोग होतो म्हणतात त्यानें मेला होता, व त्याचा बाप सोतीं वेचतां वेचतां अपघाताने दगावला होता, आणि अक्षाच कोणत्या तरी प्रकारचें _ मरण आपल्याला येणार हें लतीफ जाणून होता. दक्षाची साल दिवसगतीनें खरखरीत व्हावी त्याप्रमाणे त्याच्या रोड पण काटक शरीरावर वयपरत्वे सुरकुत्या आल्या होत्या. त्याच्या गालांचीं हाडें उंच होतीं, गाळ खोल गेलेले होते, आणि डोळे बारीक, किलकिळे असल्याने त्याचा चेहरा जपानी थाटाचा, भावशून्य व किंचित भयकारक दिसे. आगबोटीवरंचे खलाशी घालतात तसलें निळ्या रंगाचे कुडतें व विजार त्यानें एका सरकारी लिलावांत घेतली होती ती त्या'च्या अंगांत होती, व कानटोपीसारखी धाबळीची लाल टोपी त्यानें डोक्यावर वांकडी चढविली होती पण तिनें त्याचे पांढरे करडे केंस आच्छादायचें उगीच सोंग केलें होतें इतकेंच.

त्याचा सलाम घेऊन मीनाक्षीने विचारलें,

“ क्य॑ ठतीफ ! क्‍या हय १”

“ साहेबान्‌, बडी अफसोसकी बात हय!”

“ क्राय, झालं तरी काय १”

“<< झालं 2--माणसाचा निढळा'चा घाम ध्यायचा अन्‌ त्याचाह दाम द्यायचा नाहीं ही सैतानी कोणत्या मुलखाची साहेबान्‌ !---”

हे शब्द बोलतांना ठतीफचा स्वर चमत्कारिक झाला आणि त्याचे हातवारेहि विचित्रच दिसळे. जणं अत्यंत संतापाने त्याा कांहीं तरी बोलायचे होतें, पण भीनाक्षीच्यासमोर आपल्या तोंडून वावगा शब्द जातां कामा नये याचीहि त्याला जाणीव असल्यामुळें भांड्यांत वाफ कोंडल्यावर भांड्याची स्थिति व्हावी तशी त्याची स्थिति झाली होती. तो पुढें म्हणाला,

“ गेल्या मोसमांत अमीरसाहेबांच्या म'चव्यावर मी पंधरा दिवस खपलों त्याचे पैसे मी मागायचे नाहींत १ कां नाहीं १---तेवढ्या पंधरा दिवसांत किती

ट्ट अटकेपार [ प्रकरण

६५. ६--५-<५८-/५-2४/४ ४१/४६/१८०८.

शिंपला मीं त्यांच्या पदरांत टाकला त्यांनाच सांगा म्हणावं खुदाची कसम खाऊन ! मी का हरामचे पेसे मागतों आहें १--तुमच्या वडिलांनीं मठा हुकूम केला म्हणून मी अमीरसाहेबांच्या मचव्यावर जायचं कबूल केलं. नाहीं तर मीं काम पत्करलंहि नसतं अमीरसाहेबांचं ! काम घेऊन पैसा द्यायचा नाहीं ही नीत या आमच्या बंदरीं कधीं देखली नव्हती आजपवतर ! अमीरांनीं टोपीवाल्याची बूट पाटलूण उचलली तशीच ही नवी बेपारी नीत उचललेली असेल. जेव्हां जावं पेसे मागायला तेव्हां तेव्हां गिव्याखेरीज बात नाहीं! अन्‌ काय सांगा यचं साहेबान्‌, दोन दमडीच्या नोकराकडून दर वेळीं त्यांनीं मळा हांकून दिलेलं आहे ! मला! या लतीफला ! ज्यानं उभ्या उमरींत तांडेलाकडनंसुद्धां कधीं उणा शब्द बोळून घेतला नाहीं ! दर वेळीं वाटे एक लाथ कमरेंत मारून. त्या नोकराला मरणच दाखवावं त्याच्या मस्त मालकाच्या डोळ्यादेखत ! पण या प्रकरणांत तुमच्या वडिलांची अन्नू मला संभाळायची ! त्यांनीं मला अमीर- साहेबांच्या तेनातींत दिला ! माझ्या वागण्याने त्यांना वाईट वाटतां कामा नये! अश्या विचारानं दर वेळीं राग गिळून परत आलों !---पण साहेबान्‌, आज अखेर झाली !--अखेर झाली! ”

हे उद्गार काढतांना लतीफनें डाव्या हातानें आपल्या कुडत्याचा छातीवरचा भाग गोळा करून दाबला व मानेला झटका दिला. जणूं एखादी जिव्हारी जखम तो आतां उघडी करून दाखविणार होता व त्यापूर्वी तो आपलें मन घट्ट करीत होता.

मीनाक्षी त्याच्याकडे पहात राहिली. जेवढें ऐकलें तेवढ्याने तिची प्रसन्नता पार नाहींशी झाली होती. तिच्य़ा कपाळावर एक अस्पष्ट अढी दिसूं लागली होती व तिचा खालचा ओंठ किंचित्‌ दांताखालीं सांपडत होता.

“ आज ऑठ दिवस खोपटद्यांत बायको तापानं वेभान होऊन पडली आहे. तिन्ही कच्चीं बच्ची तर आज महिनाभर आडवीं आहेत. माझा थोरला या वेळीं असता तर त्यानं धर सावरलं असतं ! पण दर्यानं त्याला पोटांत घेतलं तुम्हांला माहीतच आहे. बायकोसाठी किरिस्ती डागदाराला चार दिवस आणला. काल बोलवायला गेलों तर तो म्हणतो आधीं झालेले दाम दिल्याविना मी यायचा नाहीं. गाडग्यांत तर मीठमिरची आणीन म्हटलं तर दमडी नाहीं. अश्या खराब वक्ताला अमीरसाहेबांकडे गेलां अन्‌ सगळी हालत सांगून म्हटलं पैसे ग्रा. माझे उजू

८वें] मीनाक्षी

९००९. ०१४, ५५%. 00-. ५ टा. क २.५१. »0५_/ १... ४५-०१ ५४११५./४ ७६०७४४०७५0, ७.०५ ४.७४ 0१% » २

८९

२2४१-४४ हा शभ.ट प ककती

पेसे मीं हवे म्हटले तर माझा काय अपराध झाला १---पण माझ्या तोंडची बात पुरी संपली पण नाहीं तों त्याने कोंपर्‍्यांतळा चाबूक घेतला अन्‌ माझ्या पाठी- वर सपूदिशीं कडाडवून म्हणाला, पुन्हां इथे पाय टाकशील तर जीव घेईन !--- हा पहा, माझ्या पाठीवर वळ दिसत असेल. पाहिलात १---?

मीनाक्षीने पाहिलें तों लतीफ'्या काळ्या सुरकुतलेल्या चामड्यावर भली मोठी निळसर लालसर रेषा उमटलेली होती. तिच्या अंगावर शहारे आले, व

तिनें दृष्टि झटकन्‌ फिरवली.

४४ ही२.टी9. “0४,७०४. 200 लान. री पव मायाचे २४-५७ ५०0 >

लतीफनें कुडते पुन्हां खालीं सरकवले व म्हटलें,

“ साहेबान्‌ , अमीरानं माझ्या पाठीवर चाबूक ओढला त्या वेळीं या डाव्या पंजाच्या पकडींत धरून त्याची मुंडी मुरगळायला मला उश्यीर होता १---पण तुम्ही माणसं मला देवमाणसं आहांत. उमरखानसाहेबांचा दिल दुखेल असं मला कांहीं करायचे नाहीं. म्हणून तिथून निघालो अन्‌ तुमच्या वडिलांच्या चरणापाशीं फियांद द्यायला आलों. खानसाहेब गांवीं गेळे आहेत तर मुनशीला सांगितलं मला तुमची भेट चालेल. चाबूक उचळून चमकावणं अमीराला पोरखेळ वाटला असेल. पण त्याला ठाऊक नाहीं को डाव धरून मरण दिलं तर फुर- शाच्या डंखापेक्षां जालीम देईन. पण साहेबान्‌, तुम्ही सांगाळ तर पाठीवरचा हा वळ आंबडा गिळून पचवीन अन्‌ त्याची याद या जन्मीं करणार नाहीं ! सांगा, साहेंबान्‌ , तुमची भाकर इतकीं वर्षे खाल्ली, तुम्ही हुकूम कराल तो ऐकेन.?”

इतकें बोळून लतीफ थांबला खरा, पण आंतून उसळणारा त्याच्या संतप्त हृद- याचा आवेग संपला नव्हता, त्यामुळें वादळांत एखार्दे जुनें खोड गद्गदां हालावें त्याप्रमाणें त्याच्या जीणे शरीराला कंप सुटला होता व त्याचे हातवारे अस्वस्थपणा'े होत होते.

मीनाक्षीदेखील तें सारें ऐकून अत्यंत अस्वस्थ झाल्यासारखी दिसली. आपल्या मनांत उसळलेळे विचार दाबण्याचा ती प्रयत्न करीत होती व त्यासाठींच जण तिचा डावा हात वक्षस्थलावर राहिला होता. पण पाणी जसं अडविले तर दुसरीकडून वाहतें त्याप्रमाणें हृदयांत दाबलेळे विचार जणू तिला नकळत तिच्या मुद्रेवर प्रगट झाले होते व तिच्या मुखमंडलावर एकदम कृष्णपटल दिसूं लागलें होतें.

९० अटकेपार [ प्रकरण ठतीफ बोलळेनासा झाल्यावर ती क्षणभर स्तब्ध उभी राहिली व मग म्हणाली,

“ मी सांगेन तें ऐकायला तूं तयार आहेस १ ”

ट्ट बेक | 22

“ मुनशीकडून मी तुला पन्नास रुपये देववितें ते आत्ता घेऊन जा. देवशरण, याच्या पदरांत आत्तां पन्नास रुपये टाका. लतीफ, यापलीकडे मला या वेळीं कांहीं सुचत नाहीं. बाप्पा आले म्हणजे ते तुला सांगतील.”

इतकें बोठून ती झटकन्‌ वळली व जाऊं लागली. पण तेवढ्यांत तिनें मुनशीला म्हटलें,

“ अन्‌ देवरारण, खांसाहेबांना सांगा मला आतां चक्कर येते आहे, आज पुरे तालीम.”

ती जी गेली ती आपल्या खोलीकडे गेली व अंथरुणावर अंग टाकून तिनें उद्यींत आपळें मस्तक लपविळें. विव्हळ झालेल्या स्वरांत ती कण्हली,

“ माझ्या नशिबा !---”

जुबेदा तिच्या मागोमागच खोलींत आली होती. तिनें तिचा तो असहाय उद्गार ऐकतांच जवळ जाऊन तिच्या मस्तकावरून हात फिरविला व म्हटलें,

“< मीना ! बेटा, हें काय १---काय झालं १”

उशींत ल्पविठेळें मस्तक झटकन्‌ उचलून जुबेदाचा हात जणूं आधारासाठी पकडीत ती म्हणाली, |

“ जुबी, लतीफनं सांगितळेलळं ऐकलेस ना सारं तूं १--असल्या पश्रूशीं मी संसार करीत जन्म काढायचा ! बाप्पांचं सारं वात्सल्य या एका बाबतींत अगदीं नष्ट कसं झालं आहे? जुबी, जुबी !--एवढं हें माझं नशीब टळायचं नाहीं का ९--?

असे म्हणून तिनें आपलें मस्तक जुबीच्या छातीवर टेंकळें व डोळे मिटून घेतले.

जुबीने तिच्या मस्तकाचें चुंबन घेतलें व डोळ्यांतलीं आंसवें तिच्या केश- भारावर गळूं दिलीं.

कांहीं वेळाने देवशरण तेथें आला व त्यानें सांगितलें कीं आजच्या डाकेनें आलेल्या पत्रांत उमरखानसाहेबांचें पत्र असून उद्यां सकाळीं आपण घेनुकुंजला येऊन पोंचूं असें त्यांनीं लिहिलें होतें.

.->--८>८<८८४५८५०५८५५४५८४५८४/५४४५५४५४४८४५४४/४४५९४४५४४४४/४४४४४१४४४४४४॥श४नटा पटली

८वें] | मीनाक्षी

"ष्ट

रश

विडे 1011111 तह तें. ऐकतांच घटकेपूर्वीचा खेदाचा विषय जणं मीना पीचच्या विचयारा

नाहींसा झाला व ती एकदम सरळ बसून गाळ | नि

“ उद्यां बाप्पा येणार ९--खरं १ पाहूं पत्न १

देवशरणनें पुढें केलेलें पत्र तिने घेऊन वाचले व मग तें परत त्य देत ती म्हणाली,

“ ओहूहो ! क्‍या बडी बात हय !--जुबी, चल बाई, आत्तांपासून बाप्पांच्या खोलीची टापटीप मला पाहिली पाहिजे. मी नवा रेशमाचा चित्ता भरून ठेवला आहे त्याची बाप्पांना आधीं दाद लागूं द्यायची नाहीं अं जुबी ! नाहीं तर भाबडेपणानं टाकशील सांगून. तुझ्या पोटांत गुपित म्हणून कसं तें रहात नाहीं ! बाप्पांनीं रेशीमकाम भिंतीवर पाहून विचारलं पाहिजे हें कोणाचं म्हणून व परवां मुंबईचा फेरीवाला आला होता त्याच्याजवळ आपण गुच्छदान घेतलं आहे तें कुठं ठेवलं आहेस जुबी १--आण तें. तें खोलीच्या मंधोमधच्या टेबलावर मांडायचं बरं का ६ तें पाहतांच बाप्पा थक्कच होणार 1---चल, जा, आण तें !---अन्‌ मुनशी, ड्रायव्हरला सांगा गाडी सक्काळीं बरोबर आठला तयार ठेवायला. बाप्पांना आणायला बंदरावर जायचं त्यांत उद्चीर होतां कामां नथे ! बरं का१६ सक्त ताकोद द्या त्याला !--आणखी हें पहा, बाप्पांच्या गुडाखूसाठी--”

असे मुनशीलाच नव्हें तर साऱ्या नोकराचाकरांना नाना प्रकारचे हुकूम सोडतां सोडतां मीनाक्षीची धांदल उडाली. तिची ही घांदल नेहमींची होती. उमरखान जरी आठदहा दिवस फिरतीवर गेळे असले तरी ते परत यावयाचे कळलें कीं जणूं ते साता ससुद्रांपलीकडून परत घरीं येणार अशापैकीं मीनाक्षी आनंदार्ने भांबावून जावयाची व इतर सर्वांना भांबावून सोडावयाऱची हें नेहमींचें ठरलेलें होतें. त्यासुळं तिची ती लगबग पाहून देवशरणला किंवा इतर नोकरांना नवल वाटलें नाहीं.

पण जुबेदा मात्र तिच्याकडे पहातच राहिली. कारण, अध्या घटकेपूर्वीच मीनाक्षीने ढाळलेलीं ऊष्ण आंसवें तिच्या छातीवरच्या वस्त्रभागांवरून अजू- नहि पुरीं वाळलीं नव्हतीं. सय्यद अमीरशीं आपलें लञ्न लावण्याचा बेत करण्या- बहृळ तिर्ने बापाविषयीं उच्चारलेळे किंचित्‌ कठोर शब्द अजूनहि तिच्या कानांत घुमत होते. पण बाप घरीं परत येणार हें कळतांच त्या आनंदभरांत

२०८५-/*.

त्व्या हातां

९ अटकेपार [ प्रकरण

१४८८४५०४४५” ४५../”

मीनाक्षी जणूं तें सारें दुःख पार विसरली होती. अध्या घटकेपूर्वी ही खरोखरच आपल्या कुशीला बिलगून रुदन करीत होती काय असा जुबेदाला तिच्याकडे पाहतां पाहतां भ्रम वाटला. तिच्या असयोद पितृभक्तीचें किती कौतुक करावें असें तिला होऊन गेलें.

आणि या घटकेला मीनाक्षीच्या पितृभक्तीचें जसें कोणालाहि कौतुक वाटण्या- सारखें होतें तसेंच दुसऱ्या दिवशीं सकाळीं बंदरावर पितापुत्रीची भेट झाली ती पाहतांच उमरखानांच्या वात्सल्याचेंहि पाहणाराला कोलुक वाटलें असतें. एखाद्या अभेकाला बाहुपाद्यांत घ्यावें तसें त्यांनीं मीनाक्षीला जवळ घट्ट धरलें व म्हटलें,

“ बेटा ! मजेमें हय १--”

आणि तें म्हणतांना त्यांचा गठूद स्वर नीटसा उमटलाहि नाहीं.

त्यांच्या कोटाच्या मधल्या बटनाशीं बोटांचा चाळा करीत मौीनाक्षीने उलट विचारलें,

“< तुमची सफर मजेत झाली £---”

“ हो हो. फार मजेत. पण प्रवासांत कितीहि मौज आली तरी परत घरीं येऊन तूं अशी भेटलीस कीं जो आनंद होतो त्याला कशाचीच सर नाहीं.” हें बोलतांना खानसाहेबांनीं ठेकीचें मस्तक थोपटलें.

खानसाहेब उंच नव्हते; पण ठेंगणे असले तरी त्यांचा बांधा फारच मजबूत होता. त्यांच्यांत व मीनाक्षींत साम्य फारच कमी होतें. कारण मीनाक्षी आपल्या आईच्या वळणावर गेली होती. फक्त नाकपुढ्यांचा रेखीवपणा मीनाक्षीने त्यांच्यापासून उचललेला दिसत होता. मात्र खानसाहेब देखणे नसले तरी देखण्या पत्नीचा व त्यांचा जोडा शोभला असेल अशी त्यांजकडे पाहतांच खात्री पटण्यासारखी होती. त्यांचा चेहरा भरलेला व भव्य होता, आणि त्यांनीं हनुवटीवर जी आंखूड, क्रोचदार दाढी राखली होती तिच्या- योगाने त्यांच्या मुद्रेत एक प्रकारचें गांभीये आलें होतें. त्यांच्या किंचित्‌ खोल डोळ्यांकडे पाहतांच त्यांतून अधिकाराची करडी नजर आणि प्रेमळपणाची कोंवळी दृष्टि सारख्याच स्वाभाविकपणें बाहेर पडत असेल याविषयीं संशय राहण्यासारखा नव्हता, आणि त्यांच्या जिव्हणीच्या ऐटींत जसा करार आणि

८वॅ] मीनास्ती ९३ च तर कतर कली वर जरब दिसे तशीच त्यांच्या जाडशा खालच्या ओंठावरून त्यांच्या रसिकतेची व कलासक्तीची साक्ष पटत होती.

मीनाक्षीचें मस्तक थोपटतां थोपटतां खानसाहेबांनीं कसली तरी आठवण झाल्यासारखे केलें व म्हटलें,

"हां पण मीना, माझ्याबरोबर कोण आलं आहे तें तूं पाहिलंच नाहींस! ”

“ कोण १ ?

“ बघ ना.” असें म्हणत खानसाहेब तिच्यासकट मागें वळले.

एक अगदीं उतार वयाचा, किडकिडीत बांध्याचा व अत्यंत प्रसन्न चेहऱ्याचा इसम मागें उभा होता त्यानें हास्य केळें व मीनाक्षीला विचारलें,

“ क्य ६ मीना १---”

मीनाक्षी आनंदभरानें म्हणाली,

“ ओइूही ! अस्ल्मकाका !--आजची ही सकाळ मोठी आनंदाची पर्वणीच दिसत आहे! ”

तें ऐकून मीनाक्षीच्या चतुर बोलण्याचे कौतुक करण्यासाठीं म्हणून अस्लम- काकांनीं तिच्या वडिलांकडे पाहून हास्य केलें.

मीनाक्षीच्या वडिलांचा व अस्लमकाकांचा फार जुना खेह॒ होता. घेनु- कुंजाच्या दक्षिणेस पंचवीसतीस मेलांवर बांदेष म्हणून जें ल्हानसें गांव आहे. तेथें अस्लम डॉक्टरीचा धंदा करीत असत. पण हा धंदा ते केवळ परोपकारा- साठीं करीत. त्यांची बांदेषच्या आसपास मोठी जमीनदारी होती व शिवाय त्यांच्या घरांत पिढीजाद सावकारीहि चालत होती. डॉ. अस्लम उमरखानांपेक्षां सहज पंधरावीस वर्षांनीं वडील होते पण ते त्यांच्याशीं अगदीं बरोबरीने व खेळीमेळीने वागत, आणि उमरखानहि त्यांच्याशीं बरोबरीने वागण्यांतसुद्धां आपल्या वतेनांतीळ आदराचा भाग कधीं लोपू देत नसत. बांदेषच्या बाजूला प्रवास झाला कों, उमरखान येतांना अस्लमकाकांना ओहून बरोबर आणल्या- शिवाय रहात नसत आणि मग अस्ल्मकाकांना घरीं परत जावयाची परवानगी मिळवितां मिळवितां मुष्कील होत असे. धंद्यानिमित्त उमरखानांनाच हालायची वेळ आली तर वेगळें. आणि खानसाहेबांच्याकडे डॉ. अस्लम पाहुणे आले कीं दोघांना बुद्धिबळाचा पट मांडून बसण्याखेरीज कांहीं सुचत नसे. केव्हांहि पहावें

९४ अटकेपार [ प्रकरणं तों खानसाहेबांच्या दिवाणखान्यांत हे दोघे खेही पाळीपाळीने गुडाखू ओढीत, गंभीर चेहरे करून, एकमेकांची मोहरीं कापण्यांत मम झालेले दिसत.

त्या दोघांच्या या नादिष्टपणाला उद्देशून मीनाक्षी हंसत म्हणाली,

“ काका तुम्ही आलां आहांत, पण बुद्धिबळाचा पट आणखी मोहरीं पर- वांच मीं समुद्रांत टाकून दिलीं आहेत. तुम्ही आलांत कीं बसतां सारखे डाव मांडून. माझ्याशीं चार शब्द बोलायलासुद्धां तुम्ही राजी नसतां, माझ्या घरांत असला नादिष्टपणा मी नाहीं चालु द्यायची !--”

. यावर डॉ. अस्लम मनःपूर्वेक हसले व म्हणाले,

“ बरं बरं. पण मी खानसाहेबांच्या घरीं पाहुणा आलां आहें, तुझ्या घरीं नाहीं. त्यांचं घर तुझं कुठलं 2 तुझी शादी झाली म्हणजे मग तुला हक्कांचे घर म्हणून त्या बंगल्याकडे बोट दाखवितां येईल, अन्‌ मग तिथं येतांना आर्म्ह आपण होऊनच आमचा उंट-हत्तींचा सरंजाम मार्ग ठेवून येत जाऊं ! समज- लीस मीना ! ”

हें बोलतांना त्यांनीं दूर दिसणाऱ्या सस्यद अमीरच्या बंगल्याकडे बोट दाखविलें.

त्यांची कल्पना मीनाक्षी आपल्या कोटीनें लाजेल व चिडल्याऱचा कांहीं तरी खोटा आविभोव करील. पण त्यांनीं पाहिलें तों अमीरच्या बंगल्याकडे वळून पाहण्याऐवजीं मीनाक्षीनें मान खालीं घातली व तिची चयो गंभीर होऊन तिच्या कपाळावर अढीदेखील चढलेली दिसली.

त्यांना त्याचें जरा नवल वाटलें. त्यांनीं उमरखानांकडे पाहिलें तों तेहि मीनाक्षीच्या त्या मुद्वरेवरील अनपेक्षित विकाराचें मनाशीं आश्चये करीत असावे- तसे दिसलें.

तितक्‍्यांत बंदरालगत'च्या रस्त्यावर एक ऐटबाज मोटार येऊन थडकली आणि तींतून सय्यद अमीर बाहेर पडला. । |

उतरल्याबरोबर त्यानें तोंडांतली सिगारेट फेंकून दिली व हातांतली शिश- वीची काठी ऐटबाजपणें टेक्रीत तो ही मंडळी उभी होती तिकडे येऊं लागला. त्याने मीनाक्षीकडे पाहिलें व प्रसन्न मुद्रेने हास्य केलं -

पण मीनाक्षीने उलट हास्य करण्याऐवजीं मान फिरविली आणि ती झटकन्‌ तेथून जी निघाली ती आपल्या मोटारींत जाऊन बसली.

८वॅं] मीनाक्षी

१ “७ ७0% /१ ४४% /79 ०0 409 40५ »*५ ८”

ट्ट

४. 7९.५१, ४९ १.८१. _,

-€% ५ ./, “५ ९ "न्न नाना

सय्यद जवळ आला व उमरखानांचें व डॉ. अस्ठमचे स्वागत करून म्हणाला ““ आपण आत्तां सकाळीं येणार हें मला कळलें होतं. पण कामं संपवून निघतां निघतां यायला उशीरच झाला. तरी बरं बंदरावर गांठ पडली--__?

रुख त्यांच्या मनांत उत्पन्न झाली होती.

त्यांनीं मीनाक्षीकडे पाहिलें तों ती जणू बंदरावर आपल्या ओळखीचे कोणी नाहींच अशा इृत्तीनें गाडींत बसली होती व हातांतल्या लोकरीच्या विणकामांत सवेस्वीं गढल्यासारखी दिसत होती.

खानसाहेबांना तें बरें वाटलें नाही.

प्रकरण ९ वें

याप. पाम-८>*4-तूू नल

चंदनाची उटी

रखा बुद्धिबळाचा डाव मांडून न बसण्याबद्दल मीना- क्षीने थड्वेथ््ने दिलेली ताकीद डॉ. अस्लमनीं बंदरा- वर मान्य केली खरी, पण त्या कवुलीप्रमाणे ते व ६ उमरखान वागले असतील अशी कल्पना कोणीं करूं ४४९८७” तये. व्यसनी माणसाच्या व्यसनाहूनहि वुद्धिबळांचा नाद माणसाला अंकित करतो. दारूबाजाला जसें ग्लास समोर दिसल्यावर राहवत नाहीं तसेच बुद्धिबळांच्या गोडींत सांपडळेल्या माणसाचें आहे. इतकेंच काय, दारूबाजाला सामान्यतः संध्याकाळींच निज्यापाण्याची वासना होईल पण बुद्धिबळे खेळणाऱ्याला अमुक काल उक्त आणि अमुक निषिद्ध असें नाहींच. त्यामुळें डॉ. अस्ठम आल्यापासून तीनचार दिवस त्यांचीं आणि उमरखान- साहेबांची बुद्धिवळें जीं चाळू झालीं त्यांना खंडच नव्हता. मीनाक्षीला बुद्धि- बळांतले सूक्ष्म प्रकार फारसे समजत नसत. किंबहुना तो डावच तिला आवडत नसे. अर्था अधी घटका एकेका खेळींचा विचार करीत दोघां माणसांनी एक- भेकांसमोर चित्रासारखें बसावयाचें ही कल्पनाच तिला हिडिस वाटे, व अस्लस- काकांची चेष्टा करतांना ती बुद्धिबळाविषयींचें आपलें हें मत बोळूनहि दाखवी. त्यावर अस्लमकाका म्हणत,

“< बायकांना बुद्धिबळाचा डाव आवडत नाहीं हें सरळच आहे. ज्यांना बुद्धीच नाहीं त्यांना बुद्धिबळे कशीं आवडावींत १ ”

“ तर तर ! ” मीनाक्षी यावर म्हणे, “ असं नाहीं कांहीं ! बायकांची वुद्धि अधिक सोंदर्येशोधक आणि चपल असल्यामुळे ती या घुम्या, रुक्ष डावांत रमत नाहीं बरं का! ”

ती तिची कोटि ऐकून व बोलण्याच्या वेळीं होणारे तिचे लाडके हावभाव पाहून डॉ. अस्लमना मोठें समाधान वाटे व ते खानसाहेबांकडे वळून म्हणत,

र्वें ] चंदनाची उदी ९९७

४१४५४" 0११"१*१४-""-१५४५१५-१५४ ८४-४० १-”/५५/0५०५/० 2 ८. ""४४€"€४"४४€४-४१४५॥४५४-५--०५-/४५-0५५८/ ० - डा>.70५.”७.७...- ०. > ७.5 छं "१-८४-४ ४ १५-१९... .-

“ बडी चलाख हय! हिच्या भावी पतीची कशी जेधा उंडणार तें मला आतांच दिसतं आहे स्पष्ट.”

यावर उमरखान हंसत आणि आनंदभरिंत मुद्रा करून शुडाखूचचा मनसोक्त झुरका घेऊन नळी अस्लमकाकांच्यापुढें करीत.

याप्रमाणें बुद्धिबळाच्या खेळाविषयीं जरी मीनाक्षीच्या मनांत अग्रीति होती तरी दिवाणखान्यांत डाव पडलेला असला म्हणजे ती आपल्या व्यवसायांतून फुरसत सांपडली कीं वडिलांच्या किंवा काकांच्या शेजारीं बसून रहात असे. त्यांचा डाव ती पहातहि नसे; हातानें ती लोकरीचे किंवा कक्षिद्याचें कांहीं ' काम करी, आणि वडिलांचें व काकांचें मधूनच कांहीं बोलणें निघाळं तर तिकडे लक्ष देई व त्यांत भागहि घेई. आत्तांहि ती याप्रमाणेच बसली होती.

रात्रींचे नऊ वाजून गेळे होते व चमचमीत भोजनाचा समाचार घेतल्या- नंतर ज्या ताज्या वृत्तीने डावाला सुरुवात होते त्या वृत्तींत खानसाहेब व अस्टम- काका होते. गुडाखूच्या खुशवूने सारा दिवाणखाना दरवळून गेला होता. दिवाणखान्याच्या मध्यभागीं एक झगझगीत दिवा टांगळेला होताच, पण जेथें खानसाहेब व अस्लमकाका यांच्यासाठी समोरासमोर दोन लोड मांडले होते तेथें दोन मोठालीं शामदानें ठेवलेली होतीं. त्या शामदानांच्या ज्योतीभोंवती घोटाळणाऱ्या चित्रविचित्र किड्यांच्या वांकड्यातिकड्या फेऱ्या चाठू होत्या. मध्येंच समुद्राकडच्या खिडक्यांतून वाऱ्याचा झोत आला म्हणजे श्ञामदानांच्या ज्योति हालत व तशा त्या हालल्या म्हणजे अस्लमकाकांची सावली भिंतीवर पडली होती तीहि कंप पावून कांहीं विचित्रच दिसे. दिवाणखान्यांत इतकी कमालीची स्तब्धता होती कीं खानसाहेब किंवा अस्ठमकाका गुडाखूचा झुरका मारीत तेव्हां “ गुड गुड गुड ” असा जो शब्द निघे तो किती तरी मोठा वाटे. मीनाक्षी बापाच्या उजव्या हाताला लोडाला टेंकून बसली होती व अस्लम- काकांनीं मुद्दाम तिच्यासाठी आणलेळें इसापनीतीचें सोपें इंग्रजी पुस्तक वाच- " ण्यांत दंग झाली होती. एखादी खेळी उत्तम साधल्याबद्दल त्या वुद्धिबळपटूंना जितका आनंद होत होता तितकाच एखादा कठीण इंग्रजी शब्द लागला व

समजला कीं तिला होत होता. *ष्छ

र्ट | अटकेपार [ प्रकरण 1. 11 या आता या सी

बराच वेळ तिचें वाचन झाळें तरी त्या दोघांचा डाव आटपण्याचें चिन्ह दिसेना. तिच्या पुस्तकांत देवापाशी राजा मागून घेणारे बेडूक मूख ठरले, पंजांतून उंदराला जिवानिश्ीं सोडून देणाऱ्या सिंहाचे उपकार उंदराने फेडले, सर्वाचेच ऐकणाऱ्या म्हाताऱ्याचा बैळ शेवटीं पाण्यांत बुडून मेला, सिंहाचे कातडें पांघरणाऱ्या गाढवाची फटफजिती झाली, आणि उगीचच्या उगीच लांडगा आला रे आला म्हणून ओरडा करणाऱया गुराख्या'चीं सारीं मेंढरे लांड- ग्यानें खाऊन टाकलीं तरी तिनें पाहिलें तों त्या दोघांचा डाव चाळूच होता. डाव संपायला किती अवकाश आहे. त्याचा अदमास घेण्यासाठीं तिने पटा- वरचीं मोहरीं कोणकोणत्या घरांत आहेत तें निरखून पाहिलें. |

तितक्यांत तिच्या वडिलांनी घोडें पुढें टाकळें व त्याबरोबर गुडगुडीची नळी एकदम तोंडावेगळी करून व टाळी वाजवून अस्लमकाका ओरडले,

“ बहोत अच्छी ! आतां दोन डावांत तुमच्यावर प्यादी ! समजलांत !--- बोला, आहे कबूल १”

उमरखानांनीं कांहीं वेळ पटाकडे पाहिलें व पुढें कोणत्या खेळी क्रमप्राप्त आहेत तें त्यांच्या लक्षांत येतांच ते म्हणाले,

“ अरे तिच्या ! असं झालं काय १ मीं घोडं उगीच टाकलं पुढं. कबूल आहे बुवा. झाली प्यादी! ”

“ हु: हः हा ! ” करून अस्लमकाका हंसले व मीनाक्षीकडे पाहून म्हणाले, “6 तुझ्या बापाला उगीच अभिमान आहे आपल्या खेळाचा! ”

मीनाक्षी नुसती हसली.

गुडगुडीची नळी हातांत घेत उमरखानांनीं म्हटलें,

“ मग टाकायचा आहे का आणखी एक डाव १ परत आहेर करून टाकता प्यांदीचा तुम्हांठा ! माझा अभिमान खोटा समजत तुम्हीं झोंप्रीं जावं हे नाहीं मला बरं वाटत.”

“ नको नको, ती पहा मीनाक्षीच्या कपाळावर केवढी अढी चढली ती. आज तीन दिवस सारखा डाव सांडून बसल्याबद्दळ आधींच तिचा जबर राग झाला असेळ आपल्यावर, अन्‌ आतां इतक्या रात्रीं नवा डाव सुरू केला तर ती इथनं उठून निघूनच जाईल. अन्‌ पुढं मग आपल्या सासरीं ती मला कधीं येऊं द्यायची

९्वें] चंदनाची उटी ९९

“-.----५८-८-८-८८८८८४८४८४८५-४८८४५८४४४४४४४शशश000000)े0े0े0े00ए00)0000000)000ए0१0४0१)शी00ेशीशश0ी0शी

.".-५-४-2५-०५-०००००००->०.->....

नाहीं. मी तर तिची झ्ादी झाली कीं अमीरसाहेबांकडे दोनदोन महिने जाऊन तळ द्यायचा मनांत बेत करून ठेवला आहे. नको, डाव नको. गुंडाळा पट! ?

असें म्हणन अस्लमकाका मोठ्याने हंसठे. पण मीनाक्षी उलट हंसली नाहीं इतकेंच नव्हे तर तिने मानेला नापसंतीदशंक झटका देऊन हातांतल्या पुस्तकाकडे दृष्टि फिरविली, आणि तिच्या चर्येवर एकदम कृष्णछाया पसरली.

खानसाहेबांच्या तें ध्यानांत आल्यावांचून राहिलें नाहीं. मीनाक्षीच्या चेहर्‍्या- वरची ही अप्रसन्नतेची छाया आज तीन दिवस त्यांना पुनः पुन्हां दिसली होती व दर वेळेस त्यांना त्याबद्दल आश्चये वाटलं होतें. सय्यदवद्दलचा कांहीं विषय निघाला किंवा लम्नाबद्दळ उद्गेख करून डॉ. अस्लमनीं कांहीं विनोद केला का ' मीनाक्षीच्या हंसत्या चेहऱ्यांत झटकन्‌ चलबिचल होई. श्रावण महिन्यांत हिरव्या- चार शोमिवत क्रणावर आकाशांतल्या धांवत्या ढगाची भली मोठी सावली झरंदिशीं इकडून तिकडे पसरलेली दिसावी आणि जरा वेळाने जावी त्याप्रमाणं तिच्या मुद्रेवर फेरबदल झालेला त्यांच्या वारंवार दृष्टीस पडला होता

खानसाहेबांप्रमाणेंच डॉ. अस्लम यांच्याहि ध्यानांत ती गोष्ट आली होती, व म्हणून काल रात्रीं बुद्धिबळें संपवून ते दोघेच जेव्हां गप्पा मारीत बसले तेव्हां त्यांनीं खानसाहेबांजवळ तो विषय काढून म्हटलें होतें,

“ खानसाहेब, मीनाबद्दळ एक गोष्ट तुमच्या ध्यानांत आली ना १”

८८ हु--त्याचंच मी मनाशीं सारखं आश्चर्ये करतो आहे.”

“ कां बरं असं व्हावं ९ तिची चया एकदम पालटते यांत शंकाच नाहीं. कां बरं ४--

“< कांहीं कळत नाहीं--”

“ छझ ठरविण्यापूर्वी तिच्या मनाचा कल तुम्ही पाहिलाच असेल, अन्‌ सव्यदबद्दळहि तुम्हीं पूणे विचार केला असेलच. तुम्हा सूज्ञच आहात. मा! तम्हांला कांहीं शिकवायला पाहिजे असं नाहीं. पण तुसचा जावई व्हायला सय्यद सर्वस्वी लायक आहे अशी तुम्हीं आपल्या मनाची पुरी खात्री करून घेतली आहे. ना? अन्‌ तो कितीहि लायक असला तरी मीनाळा ता परत वाटतो कीं नाहीं याचा घ्यायचा तसा अदमास तुम्हीं घेतला आहे ना £--

“ डॉक्टर, असल्या गोष्टींत मुलींच्या मनाचा कळ पाहण मला पसत नाहीं मी नव्या मताचा माणूस आहें अन्‌ म्हणूनच मीनाला इतक स्वातत्र्य

१०० अटकेपार | _ [ प्रकरण

क

५. १ ९५ ९१७.

देऊन मीं वाढवलं कीं मी धनाढ्य आहें म्हणूनच इथले होक मला तोंडावर हसत नाहींत. तिच्या शिक्षणाची मी किती नानाप्रकारं काळजी घेतली तुम्हांहा माहीतच आहे. या सबंध पश्चिम किनाऱ्याच्या प्रान्तांत इतकी सुविद्य अन्‌ कलावती मुलगी मिळायची नाहीं असं तुम्हीच नेहमीं कौतुकानं म्हणतां. पण हें सारं झालं तरी मीनासारख्या कोवळ्या वयाच्या मुलीला नवरा पसंत करण्याची अक्कल असते हें मला मान्य नाहीं. माझं हें मत तुम्हांला विलक्षण वाटेल, पण तें आहे खरं. म्हणून तिच्या मनाची सय्यदकडे कितीशी ओढ आहे हें अजमावण्याचा मीं कधीं प्रयत्नच केला नाहीं. लमझानंतर प्रेम आपोआप उत्पन्न होतं अश्या मताचा मी आहें. मीना सय्यदच्या घरीं गेली कीं त्याच्यावर ती खचित प्रेम करूं लागेल.” | इतकें म्हणून खानसाहेबांनीं गुडयुडीचा एक दीघे झुरका घेतला, आणि पुढें म्हटलें, |

* अन्‌ तुम्हीच सांगा सस्यद काय वाईट आहे १ त्याची संपत्ति विस्तारानं आज माझ्याइतको नसली तरी ती खानदानीची आहे. राजवंशांतला तो आहे. डॉक्टर, या लमञांत माझा एक फार खोल हेतू आहे तो तुम्हांठा सांगायला हरकत नाहीं. आमचं कूळ कितीहि झालं तरी बाटलेल्या मुसलमानाचं. आमचं रक्त अस्सल मुसलमानी नाहीं तुम्ही जाणतांच. मग मीना जर सस्यद्च्या घरांत दिली तर अस्सल मुसलमानी रक्ताच्या राजवंश्याश्ीं आमच्या कुळाचा संबंध ' घडून थेऊन आमच्या कुळाची इभ्रत शतपटीनं वाढायची नाहीं १ २

हें ऐकून डॉक्टरनीं मान हाळविली. पण ती पसंतीची होती कीं नापसंतीची होती तें नीटसें कळण्यासारखें नव्हतें. म्हणून खानसाहेब पुन्हां म्हणाले,

" अन्‌ हा माझा हेतू सोडला तरी सय्यद मीनाला पसंत असण्यासारखाच नाहीं का £ तो स्वरूपवान आहे, तरुण आहे, श्रीमंत आहे, सगळं कांहीं आहे ! आतां---आतां---?

खानसाहेब जरा घोंटाळले व म्हणाले, | |

_“ तुम्हांला -सगळ्याच गोष्टी ख्ेहभावानं उघड सांगतों आहें म्हणून सांगतों कों तो जरा व्यसनी अन्‌ स्वभावानं तापट आहे. पण लग्न होऊन माणूस बायकोबरोबर-रमला कीं जवानीचे हे दोष जातात, नाहीं का ९ मीनाचा सहवास

श्वें] चेंदूनारची उटी १०१

५०१-११०/४४०७/”

0000000000 ती

*-/४/४५० लड री "४८/४५-/५/४-/०-/ ८२ यी “४६४४९११४४२” २-८५-५५,/५/१५.० ५.५२. ५.

त्याला मिळाला कीं सय्यद आपोआप निवळेल. मीं ठरवलं आहे त्यांत मीनाचं सुखच आहे याविषयीं मला शंका नाहीं. असे म्हणून खानसाहेब काल रात्रीं हसले होते व त्यावर डॉ. अस्लम यांनींहि “ तुमच्या मनाची तशी खात्री असल्यावर मग माझे कांहीं म्हणणं नाहीं.” असें हंसत म्हटलें होतें व दोघांची युडयुडी त्यानंतर मोठ्या मर्जेत चालू झाली होती.

पण काल रात्रीं कत्रिमपणाने दाबलेली मनाची रुखरुख आपल्या मनांत जशीच्या तशींच आहे असें आज सकाळीं उठल्यानंतर थोड्याच वेळांत खान- साहेबांना समजून आलें. गप्पाविनोदांत सस््यदचा किंवा मीनाक्षीच्या विवा- हाचा विषय साहजिकपर्णेचच निघे व त्या त्या वेळीं मीनाक्षीची सुद्रा एकदम पालटे. सथय्यदची निशाणबाजी असामान्य म्हणून साऱ्या पश्चिमकिनाऱ्यावर ख्याति पण तो विषयसुद्धां निघालेला मीनाक्षीला खपला नव्हता. ती अस्ल्स- काकांना कडवटपणे म्हणाली होती,

““हुरणाची शिकार साधाय'च्या वेळीं चित्तासुद्धां असं कांहीं चातुये दाखवतो कीं बोलायची सोय नाहीं, म्हणून त्या वेळच्या त्याच्या पवित्र्यांत प्रगट होणाऱ्या सौंदयौवर मोहित होऊन चित्त्याला कोणी आपल्या घरांत आणून मोकळं सोडीत नाहीं! ”

हे उद्गार तिने काढळे तेव्हां अस्लमकाकांनीं खानसाहेबांकडे अश्या कांहीं रोखाने पाहिलें कीं जणं “ खानसाहेब, तुम्ही मारे काल रात्रीं मीनाला सय्यद पसंत.असणारच अशा विश्वासाने बोललांत, पण हें पाहिलंत £ ” असंच त्यांना म्हणावयाचे होतें

डॉ. अस्लमची ती अर्थपूर्ण दृष्टि अजून खानसाहेबांच्या अंतदृष्टीला स्पष्ट दिसत होती, आणि आतां बुद्धिबळाचा डाव आवरतां आवरता अस्ल्मकाकाना मीनाक्षीची तिच्या लभनांचा उल्लेख करून चेष्टा करतांच तिन झटक्याने सान वळवून हातांतल्या इसापनीतीकडे दष फिरविलेली जेव्हां त्यांना (देसला तव्हा ते मनांत वांगळेच चरकळे---

चरकले, पण त्याच क्षणीं त्यांचें एक मन त्यांना म्हणाले,

“<< असा चरकशील तर मीना तुझ्या डोक्यावर बसेल |! ”

१०२ अटदपार [ प्रकरण

७ हक. ९७०४९५५४७० 0१० ळी पळ) पक फे

वात्सल्य बोबड्या शब्दांत म्हणाले

“या पोरीला तं प्राणाहून प्यार समजतोस, आणि तिची जन्मगांठ घालाय- च्या वेळेस तिठा कश्यापासून सुख आहे तें विचारीत नाहींस १”

पण कीर्तौंची हांव घोगऱ्या स्वरांत म्हणाली

“ मूख आहेस, या चिमुरड्या पोरीची लहर कसली चाळूं देतोस ६ सय्यद काय वाईट आहे? आणि तो तिला नापसंत असला तरी कुळाचा मोठेपणा तुला वाढवायचा आहे कीं नाहीं 2 ”

या चिथावणीचाच त्यांच्या मनावर पगडा बसल्यामुळें एक दुष्ट कल्पना त्यांना सुचली. त्यांना वाटलें अमुक विषय आपल्याला प्रिय नाहीं हें समजतांच . आपले वडीळ तो सोडून देतात अशी जर मीनाक्षीची समजूत झाली तर तिला तें एक प्रकारचें उत्तेजनच मिळेल, व स्वतंत्रपणे वागण्याची तिची बुद्धि बळावत जाऊन पुढें ती आपल्याला फारच जाचक होईल. तेव्हां या वेळीं तिला आपण उलट असें भासविळें पाहिजे कीं या लग्नाच्या बाबतींत तिची कांही भिन्न आवडनिवड असेळ तर ती आपण मुळींच चालूं देणार नाहीं. मीनाक्षीच्या नाखुषीचें कौतुक करण्याऐवजीं ती आतां वेळींच पार मोडून काढली पाहिजे असें उमरखानांना वाटलें, व त्या हेतूने तिच्या विवाहाचा विषय तसाच सोडून देण्याऐवजीं तो मुद्दाम तिच्यादेखत वाढविला पाहिजे असा त्यांनीं विचार केला. ते म्हणाले, शै

“ खरंच डॉक्टर, आणखी तीनचार दिवस तुम्ही इथं आहांत तंवर एका महत्त्वाच्या गोष्टीची सारी ठरवाठरव तुमच्या विचारानं करून टाकावी असं माझ्या मनांत आहे.”

खानसाहेबांच्या बोलण्याचा झोंक अस्लमकाकांना माहीत नव्हता त्यामुळें गुडयुडीची नळी तोंडावेगळी करून सरळपणानें त्यांनीं विचारलें,

“< कोणची गोष्ट म्हणतां १ ”

मीनाक्षीनेंहि इसापनीति मांडीवर पालथी टेंकून बापाकडे पाहिलें. ते पुढें काय बोलणार याची तिला कल्पनाच नव्हती.

तिर्ने आपल्याकडे वळून पाहिलें हें पाहून खानसाहेबांना बरें वाटलें. त्यांना तें हवेंच होतें. आपल्या बोलण्याला विनोदाची छाया न येईल इतक्या बेताने हंसत ते म्हणाले,

«वें] वँद्नाची उटी १०३

२९०५९./०५/५/५/५/८-५८/५/५/४५८/५४५/५५५४४४५५४४५४४शशश"ट४४/"शशी/*/"शी

“८ आमच्या मीनाचं लभ आतां लवकरच उरकून टाकावे मी म्हणता. लभ मनाशीं ठरवून ठेवल्यानंतर प्रत्यक्ष समारंभाला उगीच दिवसगत करण्यांत काय अथ आहे. १ तेव्हां तुम्ही व मी एकदां बसून कोणते दिवस सोयीचे वगेरे ठरवू. नाहीं का£” चा

मीनाक्षीच्या चेहऱ्यावर आतां कोणता भाव प्रगट होतो तें खानसाहेबांना पहावयाचे होतें. तिच्या नापसंती'चा वेळींच बींमोड करण्याच्या हेतूर्ने त्यांनीं वुद्धि- बळांतल्या खेळासारखा हा एक अदमाशी डाव टाकून पाहिला होता, व आपल्या बोलण्याचा मीनाक्षीवर काय परिणाम होतो तें पाहून त्यांना आपल्या वागण्याचे _ धोरण ठरवायचे होतें. म्हणून ते जरी डॉ. अस्लमशीं म्हणून बोलले तरी त्यांच्याकडे 'पाहण्याऐवजीं त्यांची सूक्ष्म नजर मीनाक्षीच्या चेहऱ्याकडेच वळली.

पण दुदैवाने त्यांचा तो खोल हेतू साध्य झाला नाहीं.

कारण तितकयांत एक मोटार अतिशय वेगानें येऊन आगाशीखालीं थांब- ल्याचा आवाज झाला, कोणी तरी दोनतीन इसम मोटारीचीं दारे घाडघाड वाजवीत उतरलीं असेंहि वाटलें, आणि दुसऱ्याच क्षणीं त्यांच्या पायांचे व्ह्रां- ड्यांतल्या फरशीवर आवाज होऊन ते दिवाणखान्याच्या सुख्य दरवाजांतून आंत दिरलेसुड़ां.

उमरखानांनीं तोंड वळविळें व ते इसम दिसतांच ते सस््यदच्या नोकरांपैकीं आहेत हे ओळखून विचारलें,

र्ढ्ट क्यं 2 22

त्या नोकरांनी लवून सलाम केला व म्हटले,

“< कसुरीची माफी असावी. पण डॉक्टरसाहेबांस घेऊन आपण बंगल्यावर यायला पाहिजे अशी मालकांच्या मासाहेबांची अर्जी कानावर घालायला आर्लो. एक मिनिटसुद्धां उशीर झाला तर---घात होईळ- असतील तसे बोलावून आण अशी मासाहेंबांची ताकीद आहे.

त्या नोकरांचें तें घाबऱ्या घाबऱया केलेळें भाषण ऐकून व त्यांचे घाबरलेले चेहरे पाहून सर्वानाच मोठा विस्मय वाटला.

अधैवट उठत खानसाहेब म्हणाले,

“ मासाहेबांचा निरोप आहे तेव्हां आम्ही भेतोंच म्हणून तुम्ही पुढं होऊन सांगा. पण काय रे, भानगड तरी काय आहे ६”

१०४ अटकेपार [ प्रकरण बदन 10000: त्या दोन इसमांपैकीं एक म्हणाला,

" मालकांच्यावर एका वाधिणीनं हृक्ला केला अन्‌ बरीच जखम झाली आहे डाव्या दृंडाला---?

"“ जखमी झाळे आहेत अमीरसाहेब १ ? एकदम आश्चर्य वाटून खानसाहे- बांनीं विचारळें, “ काय सांगतोस काय १ अन्‌ ते शिकारीला गेले आहेत याची आम्हांला कल्पनासुद्धा नाहीं !--”

* कुठून असणार १--बंगल्यावरच्यासुद्धां बहुतेक माणसांना कांहीं कल्पना नाहीं. शिकारीचा वेत ठरलेला नव्हताच मुळीं. पण कोळीवाडीकडच्या जंगशां- तली एक वाघीण आजुबाजूच्या खेड्यांतलीं गुरं खात आहे अशी हाकाटी आज पंधरावीस दिवस माजली होती अन्‌ मालकांनी तिकडल्या लोकांना सांगून ठेवलं होतं कों तिचा माग लागला तर ताबडतोब वर्दी द्यायला या. त्याप्रमाणे आज तिकडळे लोक आले. मग मालकांना का खाना सुचणार £ तसेच मोटारींत वंदुका घेऊन चढले अन्‌ गेले. शिकारीच्या ऐन वेळीं निझञाण चुकलं अन्‌ वाघीण अंगावर आली म्हणे ! मंचल बिंचळ न घालतां खडी खडी शिकार करायची मालकांची होस आपल्याला माहीतच आहे. पण आज वुरा वेखूत आला अनू कधीं नव्हे तें निशाण चुकलं. भोवतालच्या लोकांनीं वेळींच वाघिणीला गोळी घातली म्हणून नुसत्या जखमेवर भागळं. एक परी खुदाची खेरच म्हणायची.”

“ हो तर काय ” असें उद्गारत नोकराने पुढें केलेल्या कोटांत खानसाहेबांनीं हात घातले. |

डॉ. अस्लमनींहि पोषाख केला, आपल्या छोट्या कातडीबॅगेत काय आहे नाहीं पाहिलें व ती बंद केली, आणि मग खानसाहेब व ते निघाले.

जातांना खानसाहेब मीनाक्षीला म्हणाळे,

“तू नीज आतां. आमची वाट पहात बसण्यांत अशे नाहीं. कदाचित्‌ बराच उशीर होईल आम्हांला.”

मीनाक्षीनें मान हलविली. ती त्यांच्याबरोबर दरवाजापर्यंत गेली, ते मोटा- रींत बसून निघेपर्यंत पायऱ्यांवर उभी राहिली व मग परतली.

तिच्या खोलीच्या दारापुढच्या व्हरांड्यांत कोणसे उभें होतें तें पाहून तिनें विचारलें,

वें) चंदनाची उटी १०५

“< क्रोण तें १”

“ कोणी नाहीं, मी--?

तो त्यांच्या घरचा सेंपाकी होता.

सय्यदच्या घरचे दोन नोकर परत जाऊं लागले तेव्हां त्यांपैकीं एकाला त्याने ओढून म्हटलें होतें,

“ ये रे, जरा विडी तर ओढशील---”

येपाक्यानें हा विडीचा आहेर कश्यासाठी केला होता हें त्या नोकरार्ने ओळ- खले. सस्यदच्या घरीं जो आकस्मिक प्रसंग ओढवला होता त्याचें रसभरित वणेन सेंपाक्याला ऐकायचें होतें, व तें ऐकून स्वतःचीहि कांहीं मल्लिनाथी करायची होती. सय्यदची हकीगत तिखठमीठ लावून कोणाला तरी सांगण्याचें सोख्य त्या नोकरालाहि वास्तविक या वेळीं हवेंच होतें. असे कांहीं घडलें कीं नोकरा- र्‍वाकरांच्या जिभा वक्तत्वासाठीं भारी उत्सुक असतात, आणि गजकणोसारखीच ही बडबडीची वितवित कुठें तरी मनःपूत पुरी करायला मिळाल्याशिवाय त्यांना खवन पडत नाहीं. त्यामुळें सैपाक्यानें लक्षणाथोने विडी प्यायला बोलाविलेलें पाहून त्या नोकराला बरेंच वाटलें. तथापि नाटक करून तो म्हणाला,

“ ळे रे भाई, विडी कसली पितोस १---खानसाहेब येताहेत म्हणून निरोप न्यायला पाहिजे ताबडतोब !

“ अरे यार, माहीत आहे! हा जातोच आहे कीं गाडी घेऊन. तो सांगेल निरोप. ये रे आमच्या मालकांची गाडी आली कीं तुला परत तुम'च्या बंगल्यावर पोंचवायळा लावीन आमच्या ड्रायव्हरला. मग तर झाळ£ ये ये. उतर, है--

आपलें नाखुषीचें नाटक चालू ठेवून तो नोकर आपल्या संवगड्याला म्हणाला,

“ काय रे बुवा, उतरूं का£ तूं सांगत असशील तर उतरतो.”

संवगड्यानें रुकार दिळा, ती स्वारी उतरली, आणि मग सेंपाक्यानें त्याला व्हरांड्याच्या एका बाजूला नेलें व विड्या पेटवून झाल्यावर विचारलें,

“ अमीरसाहेबांची ही काय भानगड आहे £ सांग तरी. तुझ्याविवाय आम्हांठा कसं कळायचं १”

शेवटच्या त्या खुद्यामती'च्या वाक्याची पेरणी सेंपाक्यानें मुद्दामच घोरणार्ने केली होती, व त्याच्या हिशोबाप्रमाणे तिला अंकुर फुदून त्या नोकराच्या बड- बडीचें जंगीच पीक त्याच्या पदरांत पडले.

१०६ अटकेपार

मीनाक्षीला व्हरांच्यांत हेच दोघे दिसले. तिला पाहतांच ते जरा मागें सरळे व गप्प बसले. मीनाक्षी खोलींत गेली. हातांतळें इसापनीतीचें पुस्तक ठेवण्यासाठी ती खिडकीजवळच्या कपाटाकडे गेली, व तेथें जराशी उभी राहिली तों बाहेर व्हरांब्यांत सैंपाकयाचें व त्या नोकराचें ( त्यांच्या ब्टीर्ने हलक्या आवाजांत ) बोळणें पुन्हां सुरू झालें होतें त्यांतळे कांहीं शब्द तिच्या कानीं आले. ते ऐकून ती चपापली व तें बोलणें ऐकत उभी राहिली. तिला त्यांचें सगळें बोलणें स्पष्ट ऐकूं येत नव्हतें. पण जें तिनें ऐकलें तें हे--

सैंपाकी:---““ काय सांगतोस? वाधीण पंचवीसतीस यार्डाच्या टप्प्यांत होती

नोकर:---““ काय झूट सांगतों कीं काय तुला १ मालकांच्याबरोबर महमय्या गेला होता त्यानंच सांगितलं. पद्रचं सांगण्यांत मळा काय किफायत £*

सेपाकी:--_“ तसं नाहीं रे. पण पंचवीसतीस यार्डांच्या टप्प्यांतली वाघीण अमीरसाहेबांनीं हुकूं दिली म्हणजे भठतं नवल आहे! ”

नोकर:---“ हली |

सेपाकी:---“ अर्ध्या मेलावरचंसुद्धां निद्याण अचूक भारणाऱ्या अमीरसाहे- बांचं इतक्या नजीकचं निशाण चुकलं हें साऱ्या दुनियेला नवलाचंच वाटेल.”

नोकरः--“' दुनियेला वाटेल. आम्हांठा नाहीं--? |

सेंपाकी:--€“ म्हणजे १-- | | नोकर:--“ म्हणजे अमीरसाहेबांच्या कांही खाजगी गोष्टी आम्हांला माहीत आहेत ना १--आम्हांलठा नाहीं नवल वाटायचं--?” _ सैंपाकीः--“ कसं म्हणतोस १ ” | नोकरः--'“ या गोष्टी आम्ही प्राण गेला तरी कोणाजवळ सांगाय'चे नाहीं,

272

अन्‌ तूंहि कोणाशीं त्याची वाच्यता करूं नकोस हो. तुला म्हणून'च सांगतों. नाहीं तर काढशील लांब जीभ कुठं तरी--” | सैपाकीः--“ वा ! असं कुठं झालं आहे ९ घे--ही घे विडी--

नोकरः--“ त्यांच असं आहे, आत्तांशा मालकांचं निशापाण्याचं प्रमाण जरा वाढत चाललं आहे. अन्‌ निशा प्रमाणाबाहेर झाली कीं माणसाचा हात 'चळल्यावांचून राहील १--आज वाघीण अंगावर घांवून आली म्हणून आजचा प्रकार लोकांच्या ध्यानांत आला. प्रण या महिन्यांत निद्या जादा होऊन निशाण चुकण्याचा द्वा तिसरा प्रसंग | ” कि |

थ्वें] चंदनाची उटी १०७

०४४४0४४४४४ ५४४४४४ शशशशशशशशीशीशशीशीशशशरशशशशश४४0शश४श४/४४४४/४४-५-०००२

वयम मच

सेंपाकीः:--“' काय, सांगतोस काय १६ ऐकावं ते एकेक--- नोकर:--“ मेरी कसम, ही बात तूं कोणाजवळ जान गेली तरी बोलं नकोस हो! ”

सेंपाकी:---“ छे रे वेडा तर नव्हेस तूं! पण म्हणजे तुझं म्हणणं आजहि अभीरसाहेबांनीं जरा जादा---”

नोकर:--“ अरे जे लोक वाघिणीची वर्दी द्यायला आले त्यांनीं जंगलांतल्या एका झोंपडींत मालकांच्यासाठीं एक बाडे आणून ठेवली होती. मालक तिथं आधीं गेले अन्‌ शराब--? |

येवढे शब्द ऐकतांच सर्वांगातून एखादी विखारी धार कांपत गेल्यासारखे मीनाक्षीला झालें. नको पुढचे शब्द ऐकणे अश्या दिसारीने तिच्या सवागावर शहारे आले. ती उभी होती तेथून झटकन्‌ दूर होऊन मंचकावर येऊन पडली, व शरविद्ध हरिणीप्रमाणे तिनें असहायपणे मानेला झटके दिले. विचाराच्या वेदना असह्य होऊन तिये डोळे मिटले--

तों काय चमत्कार !

ज्या रूपसंपत्न तरुणाने तिचा खड्याचा चाप परत आणून दिला होता त्याची हास्यवदन मार्ति तिच्या अंतश्वक्षंपुढे स्प उभी राहिली, आणि ती पाहतांच तिचें सर्वांग एका विलक्षण सुखकारक संवेदनेनें पुलकित झालें! जणं प्रखर अभिवृष्टि संपून अम्रततुल्य शीतल्धारांची एकदम दृष्टि झाली. जणूं रुक्ष वाळवंटांतला कट॒दायक प्रवास संपून नंदनवनाच्या सीमेवरील पुष्पवाटिकेत तिचें पाऊल पडलें. जणं श्रीष्मक्रतूंतल्या सूर्यसंतापार्ने विव्हळ झालेल्या तिच्या सुकुमार देहावर कोणी हलक्या हातानें चंदनाची सुगंधी उटी घातली !

अंतश्वक्षंपुढचें तें नयनमनोहर रूप अधिक स्पष्ट दिसावे म्हणून मीनाक्षीने आपले डोळे अधिकच ग्च मिटून घेतले, व सुखसेवनाच्या ऐन उन्मादाच्या वेळीं माणसाने सोडावा तसा एक विचित्र निःश्वास तिच्या नाजूक, रक्तवणे ओंठांवाटे बाहेर पडला.

प्रकरण १० वें

व्र भावई) श्र ::20101 1: मकाडची

दापथ घेतली--वब मोडली !

र अस्लम आपल्या गांवीं परत आले व आपल्या नित्याच्या

रान

मट _ व्यवसायाला लागळे. पण कामाकडे त्यांचें चित्त लागेना. मीनाक्षीबद्दळचे विचार त्यांच्या मनांत सारखे येत, व ते आले म्हणजे या बाबतींत आपण कांहीं तरी करावयास पाहिजे असें तर त्यांना वाटे पण काय करावें याविषयीं मात्र त्यांचें मन घुटमळत राही. सय्यदच्या बंगल्यावर ते व खानसाहेब एकाएकीं बोलावणे आल्यावरून गेले त्यानंतरच्या तीनचार दिवसांच्या मुक्कामांत मीनाक्षी त्यांना पूणे प्रसन्नवृत्तींत कधींच दिसली नव्हती. डोकें दुखत आहे. किंवा कसेंसेंच होत आहे अज्ञा कांहीं तरी सबबीवर ती मुळीं आपल्या खोलीतच पडून राही; आणि नेहमीप्रमाणे बुद्धिबळाच्या डावापाशीं येऊन बसलीच तर जेव्हां जेव्हां पहावें तेव्हां उदास वृत्तीने कुठें तरी शून्य दृ्ी लावून बसलेली त्यांना दिसे. लम्ञाचा विषय तिला अप्रिय वाटतो येवढें आतां त्यांच्या लक्षांत आलें होतें त्यामुळें तत्संबंधी एखादी कोटि सुचली तरी ती ते मनांतल्या मनांत ठेवीत. पण इतर प्रकारचा विनोद त्यांच्या विनोदी स्वभावाला हवा तेवढा सुचण्यासारखा होता. पण त्या विनोदाचाहि मीनाक्षीवर परिणाम होत नाहीं असेंच त्यांना पुनः पुन्हां आढळून आलें.

मीनाक्षीची अप्नसन्नता एकदम इतकी कां वाढावी हें त्यांना कळेना. विवा- हाच्या विषयाबद्दळचें कोणतेंहि बोलणें तिला नकोसें वाटत होतें हें घेनुकुंजच्या बंदरावर उतरण्याच्या घटकेपासूनच त्याच्या नजरेस आलें होते. पण सय्यद जखमी होऊन आल्याची बातमी ज्या रात्रीं आली तिच्या दुसर्‍या दिवसापासूल त्यांनीं सूक्ष्मपणे पाहिळें तों ल्माबद्दल कोणीं कांहीं बोलणें काढलें कीं दिसणारा

तिचा भ्रकुटिभंग त्या बोलण्यापुरताच नव्हे तर शशिलांछनासारखा कायमचाच

दापथ घेतली--व मोडली ! १०९.

१०९४५ ./१४./४./७%.* १५,८१५ ./०१ ,/० ७ १ _/ “४.४१...” ./”/७१५ ११.०५,” २ ७ ५. २.०१ .”"५./१५./१९. ४१. .”/९../१९ .//११ _»/९ “१.८. _“"५./””%. “६-४...” ./”९_”*५ -“१-१४-८१५->५-/२-८५ ५ .”<

तिच्या सुखचंद्रावर दिसत असल्यासारखे त्यांना वाटलें. जणूं त्या कटु विषयाची चचा तिच्या मनांत सारखी चालू होती.

मध्यंतरी एकदां ज्याप्रमाणें त्यांनीं उमरखानांच्याजवळ मीनाक्षीच्या लझाचा विषय काढून पाहिला होता तसा तो पुन्हां काढण्याचा त्यांनी दोनतीन वेळां प्रयत्न केला. पण त्या दिवशीं उमरखानांनीं ज्या मोकळेपणाने आपले विचार व हेतू उघड करून सांगितले होते तो मोकळेपणा त्यांच्या उत्तरांत डॉ. अस्लम यांना दिसला नाहीं. मीनाक्षीच्या वृत्तींत दिसणारा फरक त्यांना मान्य होता. पण “ हः ! लम्ञाचा अन्‌ याचा काय संबंध १---तिला जरा बरं नाहीं म्हणून झाली आहे तिची चयो अशी ! ” येवढ्यावरच ते त्याबद्दळची चर्चा थांबवीत. सूज्ञ व ज्ञानी मनुष्यानें एखार्दे काये ठरविल्यानंतर कोणीं कांहीं अपझकुन त्याच्या नजरेला आणले तर तो जसे त्या विषयाला कांहीं महत्त्वच नाहीं अश्या अभिप्रायाचे उठ्ठार काढील तसेच उठार उमरखानांनीं दर वेळीं काढले होते. त्यांची ती वृत्ति पाहून डॉ. अस्ठमना मोठा अचंबा वाटला होता. मीनाक्षीला टांचणी टोंचली तर स्वतःला कठ्यारीची जखम झाल्याप्रमाणे घाबरे होणारे उमरखान या लग्नाच्या बाबतींत तेवढे इतके कठीण कां व कसे होत आहेत हें त्यांना कळेना. केवळ कुळाची इभ्रत शतपटीने वाढेल या एका मोहानें उमर- खानांच्या वात्सल्यावर विरजण पडलें आहे काय असा प्रश्न त्यांच्या मनांत उभा राही, व त्या वेळीं उमरखानांकडे निरखून पाहिलें कीं ते त्यांना एखाद्या भव्य, उग्र कोड्यासारखेच भासत. ते मनाशीं म्हणत,

“< म्हणजे आईच्या वात्सल्यासारखं बापाचं वात्सल्य बावनकशी, शुद्ध नसतं तर ! कोर्तीची हांव, मताचा अभिमान, शहाणपणाचा अहंकार असले विकार बळावून तें वात्सल्य नाहींसंहि होत असेल ! होत असेल १--खुदा जाने !---”

“खुदा जाने' असा आपल्या आत्मगत विचारांचा समारोप डॉ. अस्लमना करावा लागे याचें कारण त्यांना स्वतःला मूलबाळ नव्हतें. त्यांची बायको दहा- बारा वर्षापूर्वी निवतेली होती ती मूलबाळ न होतांच. आणि त्यानंतर ते विधुरावस्थेंतच राहिले होते.

पण त्यांना स्वतःला मूलबाळ नव्हतें म्हणून त्यांनीं मीनाक्षीला स्वतःच्या लेकीप्रमाणे मानलें होतें; व तसें त्यांनीं मानठें होतें म्हणून तिचें म्लान वदन पाहून त्यांच्या मनाला सारखी व्यथा लागून राहिळी व उमरखानांच्या वाग-

११० अटकेपार [ प्रकरण ण्याचा अधिकच विस्मय व थोडासा रागहि वाटूं ठागळा. आणि ते ज्या दिवशीं घेनुकुंजाहून निघाले त्या दिवशीं जो प्रकार घडला त्यामुळें तर त्यांची ही मनस्थिति अधिकच बळावली.

त्या दिवशीं तिसऱ्या प्रहरीं ते एकटेच दिवाणखान्यांत ३झीचेअरवर पडले होते. उमरखानांचे कांहीं मचवे कोचीनकडे रवाना व्हावयाचे होते व त्यांवरील तांडेलाचें व नाखव्यांचें कांहीं भांडण उपस्थित झाले होतें तें तोडावयासाठीं म्हणून उमरखान बंदराकडे गेले होते. बंगल्यांत जिकडे तिकडे शान्त होतें. वहु- तेक नोकर चाकर कामें आटोपून विसांवा घेत होते. ठांब मोटारच्या तबेल्यांत त्यांपैकीं एकदोघे गप्पा मारीत बसले असावेत. त्यांपैकीं कोणी तरी मधूनच हसत होते. जवळ व्हरांड्यांत जेबर कुत्रा मधूनच कोणावर तरी गुरगुरे. एका खिडकीच्या तावदानाचा बोल्ट बसवायचा राहिला होता त्यामुळें तें तावदान वारा येई जाई त्याप्रमाणें मागें पुढें हाळून आवाज करी. आणि कोपऱ्यांतल्या एका शिशवीच्या तिवईवर कांहीं वर्तमानपत्रे पडलीं होतीं तीं मधून मधून फडफडत.

त्या शान्त वेळची ती विश्रानित डॉ. अस्लमना मोठी सुखाची वाटत होती, व ते अधवट डोळे मिटून मोठ्या मजेत खुर्चीवर पडले होते. इतक्यांत त्यांच्या डाव्या हातालगत'च्या खिडकोपुढून व्हरांख्यांतून मीनाक्षी जातांना त्यांना दिसली. ती आपल्या खोलींतून मधल्या दालनांत जुबेदाकडे जात असावी. ती दिसतांच डॉ. अस्लम पडल्यापडल्या म्हणाले,

“ आ्ीना, मीना !--?

मीनाक्षी खिडकीपासून तीनचार पावलें पुढें गेली होती. पण अस्लमची हांक ऐकतांच ती मार्गे आली व त्यांच्यासमोर येऊन म्हणाली,

“ काका, तुम्हीं हांक मारलीत मला १”

“ हो. कुठं निघालीस १ तुला कांहीं काम नसलं तर ये कीं, आपण बोलत बसू. मी एकटाच आहें.”

“ तुम्ही एकटेच आहांत १ ” आश्चये दाखवून मीनाक्षीने विचारलें, “ म्हणजे १ "ण्मला वाटलें तुमच्या दोघांचा डाव पडला असेल १---बाप्पा कुठं आहेत [--?”

असें म्हणत ती जवळच्या दारांतून आंतच आली व अस्लमकाकांच्या खुर्ची- जवळ येऊन उभी राहिली. ती जवळ येतांच डॉ. अस्लम नीट सावरून बसले

ह. पतर 5 स्ती [!_______ ११३४ व त्यांनीं पलीकडची एक खुर्चो उजव्या हातानें ओढून तिच्यासाठी मांडली. ती बसत असतां तिच्याकडे पहात डॉ. अस्लम म्हणाले,

“ खानसाहेब गेळे आहेत कांहीं कामानिमित्त बंदरावर.”

“ अस्सं. म्हणून तुम्ही एकटे आहांत तर ! ”

“ हू. मग काय करणार १ पडलों आहे आपला खुर्चीवर ! खानसाहेबांच्या घरीं पाहुणचाराची रीत या मुकामांत माझ्या निदर्शनाला आली आहे. कांहीं महत्त्वाचं काम असळं कीं बाप खुझाल पाहुण्याला एकटा ठेवून काप उरकायला जातो अन्‌ लेक जी आपल्या खोलींत दार बंद करून बसते तिला पाहुण्या- बद्दल कांहींच फिकोर नसते. मला वाटतं आतां पाहुण्यानं नीट उमजून आपलं येणं बंद करावं अन्‌ आपला बोज राखून घ्यावा हेच बरं !---”

* डॉ. अस्लमनीं हा विनोद मुह्हामच केला होता व शेवटची वाक्यें बोलतांना ते मीनाक्षीकडे निरखून पहात होते. आपल्या विनोदाने मीनाक्षी हसेल व मग खेळीमेळीनें व तिच्या मनाला यत्किचितहि .न दुखवितां ज्या विचारांनी तिची प्रसन्नता आज दोनतीन दिवस पार नष्ट केली होती ते आपल्याला समजून घेतां येतील अशी त्यांची कल्पना होती.

परंतु विनोदाचा फुंकर मोठा विचित्र आहे. पुष्कळदां असें होतें कौ तो फुकर घालणारा आपल्याकडून मारे शीतोपचार म्हणून तो घालतो. पण अत्यंत जिव्हाळ्याच्या ठिकाणच्या जखमेला फुंकरदेखील बोंचून असह्य होतो त्याप्रमाणें विनोदाचा परिणाम दुःखाच्या उपशमांत होण्याऐवजी कोंडळेला दुःखभार एक- दम फुटून प्रगट होण्यांतच कधीं कधीं होतो. डॉ. अस्लमच्या थट्ठेच्या भाषणाचा या वेळीं असाच परिणाम झाला.

त्यांच्या बोलण्यांतळे शेवटचे शब्द जसजसे बाहेर पडले तसतसें मीनाक्षी- च्या चेहऱ्यावर अधिकाधिकच गांभीर्ये येत गेलें. ध्यानींमनींहि नसलेला आरोप आपल्यावर झालेला माणसाने ऐकला म्हणजे त्याच्या चर्येवर ज्या- प्रमाणे विस्मय, खेद, राग, पश्चात्ताप, इत्यादि विकारांच्या छाया गर्दी करूं | लागतात तशी एक विचित्र संमिश्र छडा तिच्या सुंदर मुखमंडलावर अधिका- धिक दाट होत गेली. शेवटीं ते विकार तिला आवरेनात व काकांच्या तोंडून आणखी असलेच शब्द बाहेर पडतील या भयानें ती मध्येंच म्हणाली,

“ काका---काका !--

'€५. पार [ प्रकरण

आ न ५.४५ ८४-४१ ५ “१५ “0४0०-0७-११ “४7४५४ "५० ””* 0" “४ "१ €* 7. नला

“का -

डॉ. अस्लमनीं पाहिलें तों हृदका आवरल्याप्रमाणें तिचे ओंठ हालत होते व आसवांचा कड नेत्रांपर्यंत येऊन ठेपल्याप्रमाणें तिच्या पापण्या थरथरत होत्या.

तें दिसतांच त्यांना अगदीं विरमल्यासारखें झालें. आपण बोललों कोणत्या उद्देशार्ने आणि त्याचा परिणाम हा काय झाला असें त्यांच्या मनांत आलें. काय बोलावें तें त्यांना सुचेना.

मीनाक्षी म्हणाली,

“ काका, चुकलं खरंच माझं ! इकडे दिवाणखान्यांत बसायला न येतां माझ्या खोलींत पडून राहिलें त्याचा तुमच्या द्टींनं असा अथे होईल हें अगदीं कसं माझ्या ध्यानांत आलं नाहीं ! तुम्हीं माझ्यावर आरोप करावा असंच वरवर प!ःहगाराला माझ वागणं वाटण्यासारखं आहे. पण---पण, काका, तुम्हीहि वरवर पाहणारांपेकींच का? तुमचंहि लक्ष माझ्या मनःस्थितीकडे जाऊं रोकत नाहीं १2--?”

इतकें बोळून तिनें डॉ. अस्लमकडे पहावयाचें सोडन मान खालीं घातली, व संभाळून धरलेल्या पाण्यानें कांठोकांठ भरलेल्या पेल्याचें तोंड जरा खालीं झुकतांच त्यांतून पाणी सांडावे तसे तिच्या डोळ्यांतून अश्र खालीं पडले ते डॉ. अस्लमना दिसले

ते खुर्चीवर बसल्या बसल्या पुढें वांकळे व म्हणाले

मीना, वेडे पोरी, इतकं कसलं दुःख मनांतल्या मनांत कोंडलं आहेस ६ छे छे ! वेटा, तुझे हे डोळे आंसवांसाठीं का आहेत १---उमरखानांची लेक अत्ी रडायसाठीं जन्माला आली आहे १---”

“ उमरखानांची लेक झालें म्हणूनच हें रडणं नशिबीं असेल कदाचित---?”

असें मीनाक्षी म्हणाली. पण तिनें मान वर केली नाहीं. फक्त डोळे पुस- तांना हातांत धरलेलें पद्राचें टोंक थोडें पिळवटल्यासारखे केलें

“छे छे! असं बोलायचं काय कारण १--?” . डॉ. अस्लम कष्टी चेहरा करून म्हणाळे, “ अन्‌ त्यांतून असं कुढत रहाणं तर अगदीं वाईट. मला सांग बरं नीट कसलं दुःख तूं येवढे मनाला लावून थेत आहेस ८

“ काका,” असें उद्गारून मीनाक्षीने एकदम वर पाहिलें. जणं सहानुभूतीचें शुभदशेन होईल अशी खात्री वाटतांच जगावरचा रुसवा सोडून तिनें वर मान केलो. ती म्हणाली

१०वें) शपथ घेतलो--व मोडली! ११२ काका, माझं दुःख समजून घ्यावंसं खरंच वाटतं तुम्हांला १---मला वाटलं होतं बागवानाला जसं आपण फुलझाडांची निगा राखतों त्यांत कांहीं चूक आहे असं कधीं वाटतच नाहीं तद्वत तुम्ही सारींच वडील माणसं स्वतःच्या शहाण- पणांत गंग असतां !-- असं कसं म्हणतंस बेटा !--सांग, सांग सारं मला मोकळं मन' करून !-- काका ” मीनाक्षी ग्हणाली-- पण तितक्‍्यांत उमरखानांची मोटार बंगल्याच्या आवारांत' शिरल्याचा आवाज झाला व तो ऐकतांच तिनें झट्दिशीं मान फिरवून म्हटळें, “ बाप्पा आले वाटतं---” उमरखान येतांच ती फार वेळ दिवाणखान्यांत राहिली नाहीं. व त्यानंतर तिची व डॉ. अस्लम यांची एकीकडे भेट झालीच नाहीं ते वेनुकुंजहून परत बांदेषला निघाळे कीं त्यांना निरोप द्यावयासाठीं बंद्रा- पर्यंत जाण्याचा तिचा परिपाठ होता. पण या वेळीं ते कपडे करून निघाले तरी त्यांच्याबरोबर जाण्याकरितां वस्त्रें बदलण्याची तिची कांहींच तयारी दिसेना उमरखान बाहूर व्हरांड्याच्या खालीं उतरून नोकरांना कांहीं सांगत होते, व डा. अस्लम व मीनाक्षी एकटींच दिवाणखान्यांत होतीं. तेव्हां डॉक्टर तिला म्हणाले हे काय ६ माझी निघायची वेळ झाली. तं कपडे केव्हां करणार १ ” काका, मला माफ करा. आज मो तुम्हांला इथंच निरोप देतें-- म्हणजे तूं बंदरापर्यंत येत नाहींस £ ” ट्ट अंहं-- श्र “तेकां४--? “ नको---माझ्यावर रागावू नका. पण---? तितक्यांत उमरखान आंत आले. त्यांनीं मीनाक्षीला एकदां विचारलें, “ तं येत आहेस ना£” व तिनें नाहीं म्हटल्यावर “ अच्छा ” म्हणण्यापलीकडे तिच्याकडे लक्षच दिलें नाहीं. डॉ. अस्ल्मना त्यांच्या त्या वागण्याचा मोठा विस्मय वाटला. पण त्याबद्दल बोलावें कीं न बोलावें असें वाटून ते स्तब्ध राहिले.

सय्यद अमीर आतां बरा झाला होता. त्याचा हात अजून पट्टोंत अडक- टू

११४ अटकेपार . प्रकरण

य य सी

/५-/१४/०५४४-८५-/४-/१-/१-८५-१४/%-४१-४४-४४४५-/४-४४-८४-८१-१-४१५५-/१-४०/४८”१- ४०४ ४-८

विळेळा होता, पण हिंडाफिरायला त्याला त्या हाताची अडचण होत नव्हती. डॉ. अस्लठमना निरोप द्यायला तो बंदरावर आला होता, व त्याला पाहतांच मीनाक्षी बंदरापर्यंत कां आली नाहीं तें डॉक्टरांच्या ध्यानांत आलें.

सय्यद बंदरावर येण्याचा संभव तिला माहीत होता व तो व आपण एकत्र येण्याचा प्रसंगच नको अशा विचाराने तिनें बंदरापर्यंत न येण्याचें ठरविलें होतें यांत शंकाच नाहीं.

घेनुकुंजहडून निघावयाच्या दिवशीं जे हे प्रसंग घडले ते डॉ. अस्लमच्या मनांत सारखे घोळत होते, व त्याबद्दलच्या विचारांनीं त्यांच्या मनांत कांहीं

एक विचित्र अस्वस्थता उत्पन्न झाली होती. बांदेषला परत येऊन पोंचल्यावर _

त्यांचें चित्त कामाकडे किंवा कशाकडेच लागेना तें या अस्वस्थतेमुळेंच.

या अस्वस्थतेंत त्यांनीं तीन दिवस घालविळे व बराच विचार करून शेवटीं एक पत्र उमरखानांस लिहिलें. त्यांनीं जें पत्र लिहिलें तें कांहीं मोठें लांबलचक नव्हतें. पण वेचक शब्दांत उमरखानांचें वात्सल्य जाग्रत करण्याचा त्यांनीं यत्न केला होता, मीनाक्षी किती सद्गुणी व चतुर मुलगी आहे त्या'ची त्यांनीं उमर- खानांस थोडक्यांत आठवण करून दिली होती, ती उगीचच्या उगीच रुसवा धरून बसेल काय असा प्रश्न केला होता, सय्यदशीं तिचें ठमन करण्या'चे निश्चित ठरविण्यांत आपली कांहीं चूक तर होत नाहीं हें तपासून पाहण्याचा उमरखा-

नांस मित्रत्वाच्या नात्यानें आग्रह केला होता, आणि निदान सय्यद'च्या व्यस-

नीपणाची लोकवातो खरी असेल तर मीनाक्षीचा त्याच्याशीं विवाह करण्यापूर्वी त्याचीं व्यसनं अजीबात थांबलीं पाहिजेत असें वडीलकीच्या नात्यानें उमर- खानांनीं त्यास निक्षून सांगितलें पाहिजे असें शेवटीं लिहिलें होतें. योगायोग असा कीं डॉ. अस्लमचें हें पत्र ज्या वेळीं उमरखानांच्या हाती पडलें त्या चेळीं ते सव्यदशींच बोलत आपल्या दिवाणखान्यांत बसलेले होते. निजाम-हेदराबादकडले मोत्याच्या व्यापारांतळे दोघे दलाळ आज दोन दिवस घेनुकुंजला आले होते व सय्यदनें व खानसाहेबांनीं मिळून त्यांच्याशीं

अ. 2.

येत्या मोसमासंबंधीं अतिशय किफायतीचा करार आज ठरवून टाकला होता.

कराराचा कागद वगैरे नुक्ताच झाला होता, ते दलाल सय्यदच्या बंगल्यावर उतरले होते त्यांची खानसाहेबांच्या मोटारींत बंगल्याकडे रवानगी करण्यांत गली होती, व जरी रात्र पडली होती तरी सय्यद खानसाहेबांशीं गप्पा

१० वें शपथं घेतली--व मोडली! ११५

व कळना ५. "९. ५११..»१.४"९.५४% ०८. .“€*./%-** € “* “५-१ “ ५.८ ४.. ०२.“ २६७०-०६ हा

मारण्यासाठी मुहाम मागे राहिला होता. दलालांशीं खलबत चाल असतांना नोकराचाकरांना आंत येण्याची सक्त मनाई होती, त्यामुळें खानसाहेबांचीं आजच्या संध्याकाळच्या डाकेनें आलेली पत्रे तशींच घेऊन थांबलेला नोकर आत्तां आंत गेला व त्याने तीं खानसाहेबांपुढें ठेवलीं.

__ डॉ. अस्लमचें पत्र वाचल्यावर खानसाहेबांनीं तें घडी करून खिश्ांत घातलें, बाकीच्या पत्नांप्रमाणें टेबलावर टाकून दिलें नाहीं. तसें करण्यांत तें कोणाच्या नजरेस पडूं नये येवढाच त्यांचा हेतू होता. त्यांतील विचारसरणी त्यांना पटली असें मुळींच नव्हे. उलट ते मनाशीं म्हणाले,

“ ज्यांना मुळं नसतात अशीं माणसं ज्यांना मुलं आहेत अझ्या माणसांना मुलांशीं कसं वागावं तें शिकवायला लागलीं कों कांहीं तरी हास्यास्पद गोष्टी सांगायला लागतात !--मीनाक्षी सद्दुगी अन्‌ चतुर नाहीं असं कोण म्हणतो १-- पण ज्या बाबतींत तिला अक्कल असणं शक्‍य नाहीं त्या बाबतींत मीं तिच्या मनाचा कल पाह्यचा |! वा (--दंः! माझी कांहीं चूक होत असेल !---अगदां खुळा आहेस अस्ल्मकाका तूं !--तुला एक लडकी असायला हवी होती म्हणजे समजलं असतं तुला हंसारं!”

अशा प्रकारें त्या पत्राची अवगणना करीत खानसाहेबांनीं ते खिश्यांत घातलं खरें; पण सृष्टीचा एक मोठा नियम असा आहे कौं अत्यंत कळकळीने सांगि- तळेला किंवा लिहिलेला शब्द खिद्यांतच नव्हे पाताळांत दडपला तरी परिणाम केल्याशिवाय रहात नाहीं. त्यासुळें पत्र खिशांत ठेवल्यानंतर खानसाहेब जरी सय्यदशीं पूर्वीप्रमाणे संभाषण करूं लागले तरी आपल्या चित्तांत चलबिचल झाली आहे ही जाणीव त्यांना स्वतःला सारखी होती. मध्येंच त्यांचे नेत्र त्यांना नकळत सय्यदकडे निरखून पाहण्यासाठी वळत, आणि एखाद्या खोडकर मुलाला अमुक वस्तूशीं खेळूं नकोस असें बजावलं असतां त्यान सुद्दाम डोळा चुकवून त्या वस्तूला स्पर्श करून पहावा त्याप्रमाणें त्यांचे मन हळूच विचार करां “ मीनाक्षीळा हा पति योग्य आहे काय १” पण या मनाछठा प्रयत्नाने दावून खानसाहेबांनीं संभाषणाचा आनद कमी होऊ दिला नाहीं. हंंदराबादच्या दला- " लांशीं करार ठरविण्यांत सस्यदनें जो धूतेपणा, हिशोबीपणा आणि कतृंत्व दाख- विळें होतें त्याबद्दल त्यांना आज त्याचें खरांखरच मोठे कातुक वाटत हात तें कौतुक त्यांनीं पुनः पुन्हां बोळून दाखविळें, सव्यदनोहे त्यांचे पुनः पुन्हां

११६ अटकेपार [ प्रकरण

र .»/४/१% ५ १ (५ हीत “८0%, “0५-१४...” ४१-०१ ९१,०११... न२.४१५.”% १४. “0७.४0 ७१ ७0७ रीच... ॥४१५.१७.-८%./९%. १.४१... ४१ 0 . “७ 605./00% अते ल. १७.७७ 40%. 0५ १.१९,

आभार मानले, गुडगुडीच्या आळ्यापाळ्या मोठ्या प्रेमानें झाल्या, हास्य- विनोदहि झाला आणि शेवटीं सय्यद उठत म्हणाला,

“ जाऊं द्या मळा आतां. तुमच्याशी बोलत बसायचा मोह मोठा कठीण आहे. असाच बसलों तर उद्यांपयत तरी मी घरीं जाईन कीं नाहीं कुणास ठाऊक ! पण जातों. रात्रीं हैदराबादच्या पाहुण्यांना बडी मेजवानी देणार आहें मी ! नोकरांना सारो व्यवस्था ठेवायचा हुकूम दिलाच आहे. पण आपणहि वेळेवरच बंगल्यावर परतावं हें बरं. नाहीं का १--”

त्या क्षणीं खानसाहेबांच्या काय मनांत आळें कोण जाणे, पण ते एकदम गंभीर होऊन म्हणाले,

“ पण अमीरसाहेब, जरा बसा. मला तुमच्याशी महत्त्वाचं कांहीं बोलायचं

आहे. बसतां१ ”

खानसाहेबांच्या मुद्रेवर झटकन्‌ चढलेली गांभीयींची छटा सय्यदच्य़ा ध्यानांत आली नाहीं. तो आनंदी वृत्तीने म्हणाला,

“हां हां, जरूर. कहीये ! ”

आणि बसला.

“ अमीरसाहेब,” खानसाहेब म्हणाले, “ तुम्ही माझे जांवई होणार आहांत तेव्हां एखाददुसरी गोष्ट तुम्हांला सांगायचा मला अधिकार आहे. नाहीं १”

“ नाहीं कसा खानसाहेब ! आहे, खचित आहे.” असें सय्यदने उत्तर

त्याची मुद्रा किंचित्‌ त्रस्त झालेली दिसली. इतकेंच नव्हे तर खानसाहेब जें काय बोलणार तें बहुतकरून अग्रियच असणार अशीहि शंका त्याच्या मनांत आल्यावांचून राहिली नाहीं. त्यांच्या चेहऱ्याकडे त्यानें सरळ नजर लावून क्षणमात्र पाहिलें तों त्यांची आखूड को'चदार दाढी त्यांच्या तोंडून निघं पाह- णाऱ्या तीक्ष्ण शब्दांच्या चिन्हासारखीच त्याला वाटली

» खानसाहेब पुढें म्हणाले

शक » मी

दिलें खरें, पण ते काय बोलणार आहेत तें त्याच्या लक्षांत न आल्यासुळें.

“ एखादी गोष्ट केवळ मी सांगतों म्हणून तुम्ही मान्य कराल अमीरसाहेब १”

“ कां नाहीं करणार १--सांगा.” | ट्ट सांगू 2 22 द्द बेशक----?

१०वें] शपथ घेतली--वब मोडली ११७

तट ४४४४५५४८४१ ५८-४४.” ४/८८. १५४४-०५,” ५७०

“< आजपासून तुम्ही दारूला शिवणार नाहीं अशी माझ्याजवळ कसम खा.”

तें ऐकून सय्यद क्षणमात्र चमकला. सवेस्वीं त्याच्या कल्पनेबाहेरची. गोष्ट खानसाहेबांच्या तोंडून बाहेर पडली होती

पण तो कितीहि चपापला तरी नाहीं असें उत्तर देणें त्या वेळीं शकय नव्हतें तो प्रसंगच असा विचित्र होता.

तो म्हणाला,

“< होय, कसम खातो.”

मभ सस्यद जरा वेळाने तेथून निघाला. मोटारींत बसून बंगल्याकडे जात असतां त्याची मनःस्थिति विलक्षण झाली होती. आपल्या दारूबाजीची हकीगत खानसाहेबांपासून सवेस्वीं गुप्त राहीळ अशी वेडी अपेक्षा त्यानें कधीं केलीच नव्हती. पण आपलें व्यसन फार वाढलें आहे हें त्यांना कळणार नाहीं अशी मात्र त्याची कल्पना होती. त्यामुळें खानसाहेबांनीं तो विषय काढतांच त्याला विलक्षण विस्मय वाटला होता. शिवाय, मीनाक्षी- बरोबर लभ व्हायचें म्हणून दारू सोडली पाहिजे असा जो एक ध्वनि खानसाहे- बांच्या बोलण्यांत होता त्याचें तर त्याळा फारच आश्वय वाटलें. कारण त्याच्या स्वतःच्य़ा विचारसरणीप्रमाणे व्यसनाचा आणि बायकोचा काय संबंध ६ बायका म्हणजे ज्यांच्यासाठी व्यसनं सोडावींत अशा कोणी कुठल्या आल्या आहेत १ श्री म्हणजे काय १ दारूप्रमाणेंच व्यसनाचा एक विषय ! हः ! खानसाहेब कांहीं तरी लहर घेऊन बसले आहेत झालं !---

इतक्यांत त्याची गाडी बाजारच्या रस्त्याला लागली व यचोकांतळें वळण घेण्याकडे लक्ष गेल्यामुळे विचारांची सांखळी मध्येंच तुटली

साधा रस्ता लागतांच मात्र त्याचें हांकण्याकडलें लक्ष कमी झालं व त्याच्या मनांतळे विचार पुन्हां सुरू झाळे. तो मनाशीं म्हणाला,

“ मीनाक्षी मला आत्तांशीं को टाळते त्याचा उलगडा झाला मात्र आतां. माझा व्यसनीपणा तिला नापसंत आहे तर! हंः ! जें फूल चाहेल तें खुडावं अन्‌ हुंगाव॑ असा भी आजवर वागत आला ! ---पृण---मप्रीनाक्षी ! इतको ' बिकट ही छोकरी असेळ अश्शी कल्पना नव्हती !--पाहुं ! विकट स्त्री हातीं गवसली कीं विश्षेष सुख असतं !---कधीं कुणासाठीं कसम खाल्ला नाह तीर्‍या मीनाक्षीसाठी--जाना दो !--

११८ अकेपार [ प्रकरण

बंगल्यांत गाडी शिरेपर्यंत त्याची ही विचारमालिका चाठू होती.

गाडी आगाशीखालीं थांबतांच तीनचार नोकर धांवत आले. सर्वांचे कुर्नि सात घेऊन तो उतरला. त्याच्या हुकमाप्रमाणें व्हरांड्यांत खूप रोषनाई कर- ण्यांत आली होती, व तेथें विलायती पद्धतीनें खुच्या टेबलें मांडलीं होतीं. त्याचे पाहुणे तेथल्य़ाच दोन आरामखुर्च्यांवर पडळे होते ते त्याला पाहतांच सरसावून बसले व हंसले. त्यांच्याकडे पाहून हंसत तो तेथून पुढें आपल्या खोलीकडे निघाळा. वाटेंत डाव्या अंगाला एक छोटासा दिवाणखाना होता तेथेंहि रोषनाई झाली होती व मेजवानीचा सारा सरंजाम तयार होता. तो आपल्या अंतगैहांत पोंचतांच नोकरांनी पुढें होऊन त्याचे कपडे उतरे, व तो पळंगाच्या कांठावर बसतांच एका नोकरानें त्याचे घरांतल्या घरांत वापरण्याचे स्लिपर साफ करून पुढें धरले.

या सवे प्रकारांनी स्वतःच्या वेभवाचा व अधिकाराचा प्रत्यय आल्या- सारखें होऊन सस्यदचे मधाचे विचार पुन्हां सुरू झाले. त्याला वाटलें, वास्त- विक माझ्याइतक्या धनाढ्य आणि सत्ताधारी माणसाच्य़ा पायावर वाटेल त्या श्रीला छोटांगणं घालीत आणण्याची लहर मला आली तर ती मी पुरवून घेतल्याशिवाय राहणार नाहीं. मीनाक्षीसाठीं मीं दारू सोडावी हें खानसाहेबांचं कोठळं बेहिशोबी मागणं १---ही कसम मीं उगीच खाली. हिचा जाचच होणार आहे' मला !--पर कुच फिक्र नहीं !--मीनाक्षीसारख्या अजब पोरीसाठीं !-- बसू बस्‌ !

इतक्यांत त्याच्या खास तैनातींतळा नोकर महंमद खोलींत आला व त्यानें खुणवितांच बाकीचे नोकर बाहेर गेले.

सय्यदर्ने विचारलें,

“ काय रे १ सगळी तयारी १”

“< हं हूजूर ” इतकें म्हणून मग हलका आवाज करून त्याने म्हटले, “ आपण पाहुण्यांच्याबरोबर घ्यायच्या आधीं इथं खाजगींत थोडी घेणार ना १--आणू ना?”

सबंध जन्मांत आत्मसंयमनाचा प्रसंग सव्यदवर कधीं आला नव्हता, त्या- मुळें त्या क्षणीं त्याला भांबावल्यासारखें झालें. मोहाचा पाश मनाभोंवतीं बसत असतांना तो ताडदिशीं तोडणें साधें काम नव्हे. सतत तपश्चयां असेल तरच

१०वें] दापथ घेतली--व मोडली! शश्र

५”. १४-४४ ॥९*८९६/४८८१७ /४./"४६/४-/१४-/११%/ ४४-५४ ८४% /१/४-/0 «८५.६४ “१ /१-४- १४ “४६ “४-१ १-९ /९./९./*६/**. ८१६ “४-/४ ८४-४0 “४0५५ ही ॥>०.८५,०५.०५/५ ८५ ९५००० १

तो सहज तोडतां येतो. भोगविषय जेव्हां वारयोषितांप्रमाणे खुणा करून भुरळ घालतात तेव्हां त्यांच्यामागे वाव घेणाऱ्या इंद्रियांना खेचून धरावयास अभ्यासाखेरीज दुसरें कसळेंच बळ पुरें पडत नाहीं. विषयाची आसक्ती सदा पुरवीतच गेल्या कारणानें तिची खरी खेंच सय्यदला आजपर्यंत कधीं कळलीच नव्हती. त्यामुळें महंमदचा प्रश्न ऐकतांच तो क्षणभर बावरून गेला. ज्याने कधीं जन्मांत सारथ्य केळे नाहीं त्याच्या हातीं एकदम पांच बेफाम घोड्यांचे लगाम दिले असतां त्याची जी अवस्था होईल ती सय्यदची झाली.

खालीं मान करून त्यानें क्षणभर विचार केल्यासारखे केलें व मग एकदम वर बघून मान जोरानें हालवून तो म्हणाला,

“ नको---महंमद, मला आज सुळीं घ्यायचीच नाहीं !--ध्यायचीच नाहीं । ”

महंमद अत्यंत चकित झाळा. पण मालकाशी आणखी कांहीं बोलायला म्हणून त्यानें जों तोंड उघडळें तों सय्यद तेथून निघूनहि गेला !

सस्यद गेला तो त्याचे पाहुणे व्हरांड्यांत होते त्यांजकडे गेला. एक खुर्ची ओढून घेऊन तो त्यांच्यासमोर बसला व त्यानें सिगारेट पेटवली.

इतक्यांत त्याचा एक नोकर जवळ आलढा व त्यानें त्याच्या कानांत कांहीं सांगितलें.

त्याबरोबर अत्यंत विस्मयचकित आणि कुद्ध झाल्याप्रमाणे सय्यदनं चयो केली. पाहुण्यांची परवानगी मागत तो उठला व नोकराबरोबर आगाशीखालच्या दरवाजापर्यंत गेला.

तेथें एक उंच, धिप्पाड मनुष्य उभा होता.

मदीना हॉटेलला आग ठागली असतां मॅनेजरशीं भांडतांना ज्या इसमाळा सुधीरनें पाहिलें होतें तोच हा नव्हे काय १--हो, तोच. त्या वेळेस त्याचा सारा पोषाख एखाद्या संपन्न माणसाला शोमेळ असा होता. आज त्याचीं वखें मलीन होतीं. पण तोच हा ग्रहस्थ यांत शंकाच नाहीं!

सय्यद दिसतांच या इसमाने सलाम केला.

सख्यदनें त्याला आपल्या मागोमाग येण्याची खूण केली, व त्याला घेऊन तो एका खोलींत गेला.

तेथें पोंचतांच सस्यदर्ने दार लावून घेतळें व क्रुद्ध स्वराने विचारलें,

“< बेवकूफ, तूं इथं कशाला आलास ९--

१२९० अटकेपार

“ साहेब,--?”

“ चूप, हेवान, तुला कामाला पाठवलं तेव्हांच तुला निक्षून सांगितले होतं ना कीं उभा जन्म तुला जंगलांतल्या खोपद्यांत तोंड लपवून बसावं लागेल म्हणून ! मग कां आलास १ तुला आपली मोत आठवली होय १--अन्‌ मलाहि खड्ड्यांत घाळायचा विचार आहे कीं काय तुझा १--”

“ साहेब, मला दोनशें रुपये द्या म्हणजे मी रातोरात जातों--.

“ अस्सं १ एकूण तूं माझ्याकडून असे पेसे उकळणार म्हणायचा--

““ छे छे साहेब, फक्त या वेळेस--”

“ याद राख, पुन्हां आलास तर तुझा मुडदाहि कोणाच्या हातीं लागणार नाहीं असा साफ नाहींसा करीन तुला !--ठेर इदर ! पैसे आणून देतों. ते मिळाल्याबरोबर काळं कर.”

असें म्हणून संतापाने लांब लांब टांगा टाकीत सय्यद तेथून गेला. तो इसम दिसल्यापासून सस्यद एकदम पचिडल्यासारखा झाला होता, व पेसे घेऊन तो इसम बंगल्यांतून गेला तरी त्याच्या संतापाचा पारा उतरला नाहीं.

तो परत व्हरांड्यांत आपल्या पाहुण्यांजवळ गेला तरी तो संतापांतच होता. त्यानें खरंदिशीं खुर्ची ओढली, व बसतांना त्याच्या पायाला एक खुर्ची थोडीशी लागली त्याबरोबर त्यानें ती लाथेने थाड्दिशीं लोटून दिली. मधोमध ठेवलेल्या टेबलावर आतां मदिरापानाचें सारें साहित्य आलेळें होतें. त्याकडे रष्टि जातांच दारूची बाटली खोलण्याची नोकराला खूण करण्याऐवजीं सय्यदर्ने स्वतःच तावातावाने ती खोलली, ग्लासांत ती ओतून तेवढ्यांत एका नोकराने जलदी करून सोडा फोडला होता तो घेण्यासाठीं ग्लास पुढें केला, व एका घोंटांत पेला रिकामा करून टाकला.

मग डाव्या हाताच्या बोटानें ओंठाखालचा भाग पुक्ीत तो स्वतःशी पुटपुटला

“ सी कधीं कोणासाठींडकसम पाळणारा नाहीं! ”

प्रकरण १९ वें

३. न-३-५८/*4५----५-- बापळेक आणि मायलेक

व ष्कळदां असें होतें कीं माणूस प्रवासाहून यंतो तो अति- $$ शय प्रसन्न वृत्तींत येतो, प्रवासांत ज्या ज्या विविध ह्यांची, माणसांची किंवा प्रसंगांची मनाला मौज ७ वाटली त्याबद्दल घरीं कोणाशी तरी खूप खूप बोलावें ह. > ५ असें त्याला फार वाटत असतें, आणि आपण जो आनंद ७८/ अनुभवला त्याबद्दल बोळून आपला आनंद पुन्हां घडि- भर निर्माण करावा व इतरांसह तो अंदातः देण्याचें सुख आपण घ्याव अशी त्याला तीत्र इच्छा असते, पण तो घरीं येतो तों त्या इच्छेच्या पूतेतेला सवेस्वीं प्रतेकळ वातावरण तेथें असलेळें त्याला आढळते. सुधीरचें असेंच झालें तो मुंबईस घरीं येऊन पोंचला तेव्हांपासूनच घरांतील वातावरण कांहीं इदठीक नाहीं असें त्याला वाटूं लागळं. दादांना त्याने वांकून नमस्कार केला तेव्हां “ काय ६ आलास ६ प्रवास ठीक झाला १---” असं कांहीं तरी कुशल ते हसतमुखाने विचारतील असें त्याला वाटत होतें. पण आपलें लिहिणे उगीच निमिषा्धे थांबवून त्याच्याकडे एक कटाक्ष टाकण्यापीकडे दादांनी कांहींच केलें नाहीं. मग ते लगेच तोंड फिरवून पुन्हां लिहावयास लागले. सुधीरला त्याचा चमत्कार वाटला व किंचित्‌ खेदहि झाल्यावांचून राहिला नाहीं. केडवकाकांच्याबरोबर आपण प्रवासाला गेलों व त्यांच्या सहवासांत सातआठ दिवस घालविले हें दादांना पसंत नसणार अशी सुधीरला थोडीशी कल्पना होती. आपल्या जाण्याला संमति देतांना दादांनीं किती नाखुषीच्या मुद्रेने दिली "होती तें.तो विसरला नव्हता. तथापि, नाखुषीनें का होईना त्यांनीं परवानगी जर दिली होती तर अजूनहि ती नाखुषी त्यांनीं मनांत ठेवावी, इतकेंच नव्हे तर ती अधिकच उग्र स्वरूपांत या वेळीं दाखवावी हें त्याला चमत्कारिक वाटलें.

१२२ अटकेपार [ प्रकरण

"१५.१५ १७९ 0७४९ क ४०५५५८४०५४

“४१४ ००१४४४४४८0

एखाद्या बाटून आलेल्या वेड्या माणसाकडे पहावें तसेंच त्यांनीं आपल्याकडे पाहिळें अशी कल्पना त्याच्या मनांत येऊन गेली.

घरांत जाऊन आई दृष्टीस पडतांच मात्र हेंविस्मयाचें व विषादार्चे पटल कांहींसें नष्ट होऊन त्याचें मन जरा प्रसन्न झालें.

“ आलास १---आठ दिवसच नव्हतास पण आठ वर्षे ढकलावीं लागल्या- सारखं वाटलं !--

हे आईचे उद्गार ऐकतांच त्याला अतिशयच हषे झाला व कपडे उतरून चूळ भरून, जेव्हां आईने तेवढ्यांत तयार केळेला चहा प्यावयास तो पाटावर बसला तेव्हां तर दादांच्या त्या विचित्र कटाक्षाची आठवण त्याच्या मनांत उरलीहि नाहीं.

परंतु ही त्याची हषेबृत्ति अल्पकालिकच ठरली.

कारण चहाचा कप रिकामा करून खालीं टेकीत जेव्हां तो म्हणाला,

“ बरं आई, आतां मी जरा चोपाटीवर जाऊन येऊं ६--आठाच्या आंत परत येईन. दादाची जेवायची वेळ चुकूं यायचा नाहीं कांहीं ! अं ९--)

तेव्हां त्याची आड म्हणाली,

“ हु, ये कीं जाऊन. ”

“ आठालाच बसतात ना दादा १---

“ तुला हवं तेव्हां ये. तू एकटाच जेवायचा आहेस. ”

“ म्हणजे ९” जरा आश्चयानें सुधीरनें विचारळें, “ दादांना आज जेवा- यचं नाहीं £--”

टु अंहुं---”

“ काँ ९ दुपारी कुठं जेवायला गेले होते £--”

“< ळे !--पण तें मग सांगेन तुला--”

लक्ष्मीवहिनींच्या त्या तुटक बोलण्याच्या वेळीं त्यांचा स्वर जरासा खिन्नच झाल्यासारखें सुधीरला वाटलें व त्यामुळें अधिकच आश्चये वाटून तो म्हणाला,

“<< म्हणजे १---काय सांगणार आहेस £---आतांच सांगेनास ९---”

लक्ष्मीवहिनी किंचित्‌ थांबल्या, व मग म्हणाल्या,

.« आज चार दिवस झाले, रागानं रात्रीचं जेवणच सोडून दिलं आहे. अन्‌ जेवत नाहींत म्हणून मीहि रात्रीं जेवत नौही--”'

११वें] बापलेक आणि मायलेक १२३

4-2 “८४-०४ ४४१४०”०”१४४१५५ ऐक ४५० ७0 0७.० फी कलकल

“ खरंच १” सुधीर आश्वयीनें उठ्वारला, व कांहीं वेळ तो अगदीं स्तब्ध बसून राहिला.

त्याच्या चित्ताची मोठी चलबिचल झाली. दादांचा रागीटपणा त्याला नव्याने कळळा असे नाहीं. लहानपणापासून दादांच्या रागीट वागणुकी'च्या किती तरी आठवणी त्याच्या अवलोकनशील मनांत सांठलेल्या होत्या. किंबहुना त्याला समजू लागल्यानंतर दादांच्या चारित्र्याविषयीं व शीलाविषयीं जसा त्याच्या मनांतील आदर अनेक प्रसंगांनी वाढत गेला होता, तसाच त्यांच्या जुन्या संस्कृतीच्या अभिमानांतील हटवादीपणा आणि त्यांच्या स्वभावांतील रागीट- पणा---कधीं कधीं त्या रागीटपणाला निर्दैयपणा म्हणावेंसें सुधीरला वाटे-- व्यक्त झाला कीं आपल्या मनांतील आदरबुद्धि दुखावली न जातां शाबूत रहावी , यासाठीं सुधीरला अनेक प्रसंगीं मोठा प्रयत्न करावा लागला होता.

यांपैकीं बऱ्याचशा प्रसंगांची त्याला या क्षणीं आठवण झाली व त्यामुळें किंचित्‌ विचारमझ होऊन जरा वेळ तो कांहींच बोलला नाहीं.

नंतर तो म्हणाला,

:< पूण---क्राय कारण झाले--नवं-ा-१

“ कसलं कारण १---आपली चूक म्हणावं अन्‌ स्वस्थ बसावं--”

“< तें तर झाळंच. पण---सांग ना.”

“ नको--तुळा आणखी वाहेट वाटेल.”

“ कांहींतरी काय बोलतेस बरं आई १ ”

“ तसं नाही---पण अगदीं तुझाच संबंध आहे, म्हणून---”

“ होय ९ मग सांगच.

“ काय सांगायचं १---नवे का कांहीं आहे १--वँ. गेलास त्यानंतर दोन दिव- सांनी---मला वाटतं गुरूवार होता त्या दिवशीं--हो, मला उपास होता--- गुरुवारींच.”” असा प्रारंभ करून लक्ष्मीवहिनींनीं त्याला सारी हकीगत सांगितली.

ती अशी.

त्या गुरुवारच्या दिवशीं रात्रीं जेवतांना दादांनी म्हटळें होतें, “ आज सुधीर इथं असता म्हणजे बरं झालं असतं. “ कां १” वाढतां वाढतां लक्ष्मीवहिनी म्हणाल्या,

2) अटकेपार | [ प्रकरण

“५९ ४७ १४७४ ७७७१७ ७४७९९ ४७७७४ 0७०० ७७५७९१ ७९७७७७५ ७७४४७०४१७५ ४.७४ ७७१५-४९. ४११५० ७४८५४ ७७४४१, ७.७० १८५०१.” ४५५४७१. ७ ७७ ४७७ धन “२-८. फट बबल २0 ७७९ १७४ ४” फटी किली त

“ आज आमची चर्चेची मंडळी उठत होती इतक्यांत जळगांवचे ते! मोडक आले होते. आज वर्षभर ते आपल्या मुलीसाठी सुधीरबद्दल विचारताहेत माहीत आहे. ना? तेच मोडक.”

“ ते कां आले होते १---तरी वाटलंच मला तसं.

मग जरा वेळ दादांनीं जेवणाकडेच लक्ष दिलें व नंतर म्हटळें

“ म्हणन म्हटलं सुधीर आज इथं असता म्हणजे वरं झालं असतं. मोड-

कांना सांगितलं असतं हा आमचा मुलगा. याला काय तें विचारा. तो जाणे अन्‌ तुम्ही जाणे.--हो तर काय १---”

लक्ष्मीवहिनींना दादांच्या बोलण्याची ती तर्‍हा अगदीं गेर वाटली. ज्या संस्कृतीचा पडदा त्यांच्या मनावर वषीनुवर्षे वाढला होता तो दूर करून त्यांचें मन बोललें असतें तर “ असा त्रागा करणं शोभत नाहीं ” असेंच त्यांनी म्हटलें असतें. पण भावना दाबण्याचीच शिस्त त्यांना जन्मभर लागली दोती, त्यामुळें आपला निषेध अगदीं सोम्य करून त्या म्हणाल्या,

“ असं कसं १--” |

पण तेवढाहि निषेध दादांच्या प्रगट होऊं पाहणाऱ्या रागाला अवकाश द्यावयास पुरेसा ठरला. ते म्हणाले,

“ असंच. एक तर सुधीरला लम्नाच्या आमच्या जुन्या रीती पसंत नाहींत, तेव्हां त्याची काय जी नवी रीत असेल त्या रीतीनेच होईना का त्याचं लग्न, असा विचार मला करायला पाहिजे.--केशवकाकाचं अन्‌ त्याचे सख्य आहे, होऊं दे त्या बाटग्याच्या गुरूपदेशाप्रमाणंच काय व्हायचं तें !(--

लक्ष्मीवहिनींना या बोलण्यांतील प्रत्येक शब्द वेडेपणाचा वाटला. कारण दादांनीं असें बोलावें अशा प्रकारचें सुधीरने त्यांजजवळ कधींहि भाषण केलं नव्हतें. किंबहुना लझाच्या बाबतींत सरळ सरळ असें पितापुत्नांचें बोलणें झालं नव्हतें, व कधीं होणारहि नाहीं हें वहिनी जाणून होत्य़ा. सुधीरचें थोडें फार सुधारकी वागर्णे व त्याचें केशवभावजींकडे जाणें येणें ग्रेवढ्या आधारावर दादा त्याच्याविषयीं हवे ते कुतके बांधीत असत, व आपल्याजवळच नव्हे' तर परक्याजवळहि बोलून दाखवीत असत हें लक्ष्मीवहिनींना माहीत होतें. असे तके बांधतांना सुधीरची आपल्यावर केवढी अढळ भक्ति व निष्ठा आहे याचा विचार हे अगदींच कसा करीत नाहींत याबद्दल त्या आपल्या मनाशी नेहमीं

११वें] _ बापलेक आणि मायळक

आश्वये करीत. पण हें आश्वये करण्यापलीकडे आणि पितापुत्रांच्यामध्यें . मोकळेपणाच्या अभावाचा आणि तदुद्धूव गेरसमजाचा पडदा सदाच रहावा याविषयीं खेद मानण्यापठीकडे त्यांच्या हातीं काय होतें १

किंबहुना त्यांचें व दादांचें नातें तरी मनमोकळेपणाचें कोठें होतें ८--तेथेंहि असलाच एक पडदा होताच कों नाहीं १--

असा कांहींसा विचार वहिनींच्या मनांत नेहमीं येई त्याप्रमाणे तो या वेळींहि आला. त्यामुळें त्या कांहींच बोलल्या नाहींत. भाकरीचे चतकोर करून त्यांनीं ते दादांच्या पानांत वाढले, व दुसरी भाकरी तव्यावर होती ती उल॒टायसाठीं त्या चुलीजवळ जाऊन बसल्या,

दादाच पुढें म्हणाले,

“< अन्‌ शिवाय,